Ang awiting "Isang Kahig, Isang Tuka"

ANG AWITING "ISANG KAHIG, ISANG TUKA"

Munting sanaysay ni Greg Bituin Jr.

Inilarawan ng awiting "Isang Kahig, Isang Tuka" ni Freddie Aguilar ang buhay ng isang dukha. Halina't tunghayan natin ang awit:

Ako ay isang anak mahirap

Lagi na lang akong nagsusumikap

Ang buhay ko'y walang sigla

Puro na lang dusa

Paano na ngayon ang buhay ko

Sa akin ay walang tumatanggap

Mababa raw ang aking pinag-aralan

Grade one lang ang inabot ko

No read, no write pa ko

Paano na ngayon ang buhay ko

Koro:

Isang kahig, isang tuka

Ganyan kaming mga dukha

Isang kahig, isang tuka

Ganyan kaming mga dukha

Itinulad sa manok na isang kahig, isang tuka, ang buhay ng maralita. Gayuman, maganda ang liriko ng awit pagkat naglalarawan ng buhay. Siya'y anak-mahirap na laging nagsusumikap, subalit pulos dusa ang kanyang nararanasan. Walang tumanggap sa trabaho, dahil mababa ang pinag-aralan. Grade one lang ang inabot, gayong lagi siyang nagsusumikap. Tila patama naman ang liriko ng awiting "Doon Lang" ni Nonoy Zuñiga, nang simulan niya ang awitin sa:

"Kung natapos ko ang aking pag-aaral

Disin sana'y mayron na akong dangal..."

Siyang tunay. Sa panahong ito'y mas pinakikinggan ka pag ikaw ay may pinag-aralan, at mas pinahahalagahan ang pagkatao mo. Subalit kinikilala lang ba ang dangal kung ikaw ay may pinag-aralan? Igagalang ka lang ba dahil nakasuot ka ng barong o necktie?

Sabi nga ng isang tatay, hindi mo kasalanan ang ikaw ay maging mahirap. Kasalanan mo pag namatay kang mahirap. Kaya ang iba ay nagsusumikap makaahon sa kahirapan. Subalit hindi lahat ng mahirap ay nagnanais magbago ang buhay, tamad, palainom.

Sa totoo lang, ang kahirapan ay di lang dahil ipinanganak kang mahirap, kundi may mga nagpapahirap, may nag-aangkin ng yaman ng lipunan na dapat ay para sa lahat. Kailangan nating baguhin ang bulok na sistema ng lipunan. Maging aktibo tayo sa pagbabago ng ating kalagayan, at pagpawi ng pribadong pag-aaring dahilan ng kahirapan sa lipunan.

* Ang sanaysay na ito'y nalathala sa Taliba ng Maralita, ang opisyal na publikasyon ng Kongreso ng Pagkakaisa ng Maralitang Lungsod (KPML), isyu ng Disyembre 1-15, 2019, p. 15.

Ang dalawang makatang nagngangalang Emily

ANG DALAWANG MAKATANG NAGNGANGALANG EMILY

Munting sanaysay ni Greg Bituin Jr.

Nakabili ako ng aklat ng koleksyon ng mga tula ni Emily Bronte nitong Hunyo 7, 2019 sa Full Booked sa Cubao, sa halagang P80.00 lang, sa pag-aakalang ang nabili kong aklat ay ang sikat na si Emily Dickinson. Hindi pala siya iyon, kundi si Emily Bronte.

Kaya natuwa ako nang makita ko sa Book Sale sa panulukan ng Pedro Gil St., at Leon Guinto st. sa Malate, Maynila, ang aklat ng koleksyon ng mga tula ni Emily Dickinson noong Setyembre 8, 2019 sa halagang P85.00 lamang.

Dalawang Emily. Dalawang babae. Dalawang makata. Kapwa may koleksyon ng kani-kanyang mga tula. Ang isa ay mula sa Inglatera at ang isa naman ay mula sa Amerika. Punumpuno ng emosyon ang karamihan sa kanilang mga tula. Matalinghaga.

Si Emily Bronte ay makata at nobelistang nagsulat ng natatangi niyang nobelang Wuthering Heights. Ang kanyang kapatid na si Charlotte Bronte naman ang nagsulat ng nobelang Jane Eyre, at ang isa pa niyang kapatid, si Anne, ang nagsulat naman ng nobelang Agnes Grey.

Nalathala naman ang mga aklat ng tula ni Emily Dickinson mula nang siya'y mamatay. Ayon sa mga tala, nalathala ang wala pang dalawampung tula niya noong nabubuhay pa siya. At nang mamatay siya ay saka natagpuan ng kanyang kapatid na si Lavinia ang kanyang mga nakatagong maraming bulto ng tula.

Inilathala ng Penguin Classics ang koleksyon ng mga tula ni Emily Bronte sa aklat na The Night is Darkening Round Me, subalit walang pagtalakay sa buhay ng makata. Kaya kinailangan ko pang magsaliksik sa internet hinggil sa kanyang talambuhay

Inilathala naman ng Orion Publishing Group sa seryeng Everyman's Poetry ang koleksyon ng mga tula ni Emily Dickinson na ang kanyang pangalan ang mismong pamagat ng aklat. Umabot ng 20 pahina ang pagtalakay sa kanyang buhay, na tinilad sa apat na paksa: (a) Note on the Author and Editor; (b) Chronology of Dickinson's Life and Times; (c) Introduction; at (d) A Note on this Text.

Klasiko nang maituturing ang kanilang mga tula, at marahil ay matatagpuan na ang mga ito sa mga aklatan sa iba't ibang panig ng daigdig.

Sa panig ko naman, naging ugali ko nang mangolekta ng mga aklat ng mga tula ng iba't ibang makata, Filipino man o tagaibang bayan. Ito'y bilang pagsuporta sa kanilang mga tula at pagbibigay-pugay sa mga kapwa makata. 

Kaya bagamat di sapat ang salapi sa bulsa ay ibinili ko ng aklat, pagkat bihira nang matagpuan ang kanilang mga aklat sa ating bansa. Collectors' item ang mga ito, ika nga. Marahil sa internet na lang makikita ang mga likha nila, subalit ang magkaroon ka ng nalathalang aklat nila ay talaga namang kakaiba ang pakiramdam. Naamoy mo ang papel, at nadarama mo ang kanilang mga pangungusap, wala mang kuryente o internet. Kaya tiniyak kong madagdag sa aking lagakang aklat o munting aklatan ang mga hiyas ng diwa ng dalawang Emily.

Isinilang si Emily Bronte noong Hulyo 30, 1818 at namatay sa edad na 30 taon noong Disyembre 19, 1848. Isinilang naman si Emily Dickinson noong Disyembre 10, 1830 at namatay sa edad na 55 noong Mayo 15, 1886.

Sanggunian: 

aklat na Emily Dickinson, serye 38 ng Everynan's Poetry

https://www.poetryfoundation.org/poets/emily-bronte

https://www.poetryfoundation.org/poets/emily-dickinson

https://en.wikipedia.org/wiki/Emily_Bront%C3%AB

https://en.wikipedia.org/wiki/Emily_Dickinson

Kwentong cabbage at ang wikang Filipino

KWENTONG CABBAGE AT ANG WIKANG FILIPINO

Maikling sanaysay ni Greg Bituin Jr.

Inaamin ko, hindi ko kabisado ang ilang katawagan sa wkang Ingles. Ito marahil ay dahil wala ako sa Britanya o sa Amerika. Nasa Pilipinas ako na gamit ang sariling wika. Wikang tila binabalewala ng iba dahil mas nais pa nilang gamitin ang wikang Ingles, o wikang dayuhan, kahit may katumbas naman sa sariling wika.

Matagal nang nangyari ang kwentong ito, na nais kong balikan ngayon. Minsan, sa isang pulong, pinabili ako ng isang kasama, na mula sa ibang lalawigan, dahil kulang ng sahog ang kanyang iluluto. Nagpabili siya ng cabbage, akala ko imported na gulay. Para bang Baguio beans na nagmula sa Baguio o French beans na galing sa France o tanim ng mga Pranses, kaya ganoon ang tawag. Cabbage. Kasintunog ng pangalan ng matematikong si Charles Babbage.

Kaya sa palengke ay nagtanung-tanong ako ng cabbage. Kahit kaharap ko na ang iba pang gulay tulad ng okra, talong, talbos ng kamote, repolyo, kamatis, bawang, puso ng saging, at marami pang iba. Paikot-ikot ako sa palengke. Hanggang sa tanungin ako ng isang tindera. "Ano pong hanap nyo?" Sagot ko, "Cabbage po." Tanong niya, "Ilan po bang cabbage?" habang hawak ang repolyo.

Tangna! Repolyo lang pala iyon! Nakita ko na kanina pa ang repolyo, kasama ng singkamas, talong, sigarilyas at mani, sitaw, bataw, patani. Kaya nang bumalik ako sa pulong, sinabihan ko yung nagpabili, "Repolyo lang pala ang pinabibili mo, pinahirapan mo pa ako. Pa-cabbage-cabbage ka pa! Sana, sinabi mong repolyo ang pinabibili mo." Pilipino naman ang kausap ko, na pinagbigyan ko sa hiling niyang pakibili.

Isa pang kwento, na malaki ang agwat ng panahon sa unang kwento. Pinabili ako ng squash. Hindi ko rin alam kung ano iyon. Baka mapahiya muli ako sa aking sarili. Kaya dali-dali kong tiningnan sa diksyunaryo. Tangna muli! Kalabasa lang pala. Ang problema, ini-Ingles pa kasi.

Naalala ko lang uli ang kwentong itong nangyari mahigit dalawang dekada na ang nakararaan. Dahil paalis si Misis pauwi sa kanila upang doon bumoto. Ibinilin niya sa akin ang laman ng ref, na mga gulay na pwede kong kainin habang nasa lalawigan siya. Ayon sa kanya, "Mayroong cucumber, egg plant, at french beans sa ref". Yaong dalawa, mukhang imported na gulay dahil Ingles, habang ang egg plant, na talong, ay madali kong naunawaan. Iyon pala, pipino ang cucumber at yung french beans ay kibal o malinggit na sitaw. Yaong sitaw naman ay string beans sa Ingles.

Bakit hindi natin salitain ang sarili nating salita, hindi yung pa-Ingles-Ingles pa. Talong lang, sasabihin pang eggplant. Nasa ibang bansa ba tayo? Pipino lang, sasabihin pang cucumber. Repolyo, sasabihin pang cabbage! Mababang uri na ba ng tao ang nagsasalita ng wikang Filipino? Wikang bakya ba ang wikang Filipino? Wikang pangkatulong lang ba o wikang alipin ang wikang Filipino?

Ang problema sa ating bansa, dahil sa impluwensya ng mga Kano, mahilig inglesin ang mga katawagan, habang hindi ginagamit ang ating mga taal na salita. Kaya nagkakaroon ng kalituhan. Kailangan ko yatang bumalik sa Grade 4 upang matuto muling mag-Ingles, at maulit ang karanasan ko noong Grade 4 kami. Bawal magsalita sa wikang Filipino, dahil pagbabayarin ka ng guro mo. May multa, ika nga. Noong panahong iyon ay malaki pa ang halaga ng piso. Pag pinabili nga ako ng dalawang pisong pandesal, dalawampu at malalaki ang laman.

Gaano nga ba natin pinahahalagahan ang ating sariling wika? Mismong sarili nating wika ay hindi natin alam. O ayaw nating alamin at gamitin. Malala na, grabe na itong nangyayari sa atin. Na-impluwensyahan ng mga konyo, na akala'y Ingles ang wika ng mayaman, ng sosyal, ng mga sikat na personalidad sa lipunan. At pag nagsalita ka ng wikang Filipino sa bansang Pilipinas ay mababa na ang uri mo.

Hindi mababa ang uri ng nagsasalita ng wikang Filipino. Ito ay wika natin sa ating bansa. Kaya sana ay pahalagahan natin. Huwag sana tayong mahirati sa wika ng dayuhan.

Paano ba lulutasin ang problema sa nagkalat na upos ng sigarilyo?

PAANO BA LULUTASIN ANG PROBLEMA SA NAGKALAT NA UPOS NG SIGARILYO?

Sanaysay ni Gregorio V. Bituin Jr.

Ilang taon na ang nakararaan nang gumawa ako ng mga ash tray mula sa lata ng sardinas. At nilagyan ko pa iyon ng mga paalala, tulad ng "Dito po ilagay ang upos ng yosi". At ikinalat ko sa facebook.

Mga litratong kuha noong Pebrero 5, 2014

Patuloy pa rin akong gumagawa ng mga ash tray na lata ng sardinas at nilalagyan ko ng paalala, at ipinamamahagi ko sa mga kilala kong opisina upang doon ilagay ang kanilang upos, at kung may panahon ako ay balikan iyon upang kunin at ilagay sa bote ang mga natipong upos.

Master, dito po ang lagayan ng upos at abo. Kuha noong Enero 20, 2016

555, dito po ang lagayan ng upos at abo. Century ashtray po ako. Kuha noong Enero 20, 2016

May mga nagawa rin akong tula hinggil sa mga upos ng sigarilyo. Halimbawa na lamang ang isang litratong kuha ko na ginawang lagayan ng upos ang paso ng halaman, at sa mismong litrato ay doon ko inilagay ang tula.

litrato't tulang nilikha noong 2/26/2016

Nang inilagay ko sa facebook ang litrato ng mga delatang walang laman at ginawa kong ash tray na may nakasulat na "Dito po ilagay ang upos ng yosi", may nagkomento agad na "Don't smoke" o "No to smoking", di ko matandaan ang eksakto, pero ganyan ang mensahe. Sa palagay ko'y di nakuha ng nakabasa noon na hindi naman agad tungkol sa paninigarilyo ang paalalang iyon, kundi saan dapat itapon ang upos.

Tulang kinatha noong Mayo 31, 2014

Naisip kong magtipon ng maraming delatang walang laman at lagyan iyon ng paalalang gawin iyong ash tray, habang gagawin ko naman ay titipunin iyon upang ilagay ang mga upos sa mga lalagyang bote. Ito'y paraan upang hindi madagdagan ang mga upos na nagkalat sa kapaligiran. Habang maraming naninigarilyo, maraming upos ang itinatapon. Habang maraming upos, kung saan-saan naman ito itinatapon. Ang nakababahala ay ang balitang isa sa napakaraming basura sa dagat, bukod sa mga plastik, ay ang upos ng sigarilyo.

May mga nagsasabi nga sa akin na mas tamang kampanya ay ang "Bawal Manigarilyo" o kaya ay "Huwag Manigarilyo Dahil Masama Ito sa Kalusugan", tulad ng inilalagay ngayong larawan ng mga sakit na epekto ng paninigarilyo sa mga kaha ng sigarilyo.

Ngunit sa ganang akin, nakababahala ang mga ulat na ang upos ng sigarilyo ang isa sa pinakamaraming basurang nagkalat sa karagatan. Ayon sa ulat, ang upos ng sigarilyo ang ikatlo sa mga klase ng basurang palutang-lutang sa dagat. Nangunguna ang single-used plastic, o yaong mga plastik na isang beses lang gamitin ay itinatapon na. Ikatlo ang upos. Kinakain ng mga isda ang mga basurang nagkalat sa dagat, at kinakain naman natin ang mga nahuhuling isda. Wala ba tayong budhi na pinababayaan nating maglipana sa karagatan ang mga upos ng sigarilyo? Hindi ba natin naiisip ang ating kalusugan, ang kalusugan ng ating mga mahal sa buhay, ang kalusugan ng ating kapwa, ang kalusugan ng mga susunod pang henerasyon?

tulang nilikha noong Abril 4, 2019

Hindi pa ito usapin ng paninigarilyo, ha? Usapin ito ng naglipanang upos ng sigarilyo, mga basura, sa iba't ibang dumpsite at sa karagatan. Kaya anong dapat nating gawin? Hindi na sapat ang mangampanya tayong huwag manigarilyo. Dahil kahit anong kampanya natin, marami pa rin ang patuloy na naninigarilyo. Ang usapin ngayon, naglipana ang tambak-tambak na upos ng sigarilyo sa ating kapaligiran. Hahayaan na lang ba natin ito?

Ginawa kong personal na kampanya ang paglalagay ng upos sa mga bote, upang mapagtanto ng mga nagyoyosi na marami silang basurang upos na ikinakalat sa dagat, kahit hindi nila direktang itinatapon ito sa dagat.

tulang nilkha noong Abril 2, 2019

Marami nang gumagawa ng ecobrick, at patuloy pa rin kaming mag-asawa sa paggawa ng ecobrick at pagtuturo nito sa iba upang mas marami pa ang magtulong-tulong masolusyunan ang problema sa plastik. Bagamat pansamantalang solusyon lamang sa naglipanang plastik ang paggawa ng ekobrik.

Mas nais kong pagtuunan bilang ekstrang gawain ang paglalagay ng mga natipon kong upos sa mga bote, at gawin itong ekobrik din. Di nga lang plastik ang nakalagay kundi upos ng sigarilyo na yari naman sa papel at hibla ng kung anong uri ng materyal. Sa ganitong paraan, sa aking personal na pakiramdam, ay nakatulong din kahit bahagya upang hindi mapunta sa karagatan ang mga upos, at maikulong ang mga ito sa bote na maaaring gawing ekobrik.

Kuha nitong Enero 24, 2019

Ang mailalaman sa isang bote, halimbawa sa bote ng mineral water na 1000 ml o isang litro marahil ay apat na raan o limang daang upos. Malaking bagay na ito upang hindi mapunta sa dumpsite o sa dagat ang mga upos na iyon, at maikulong natin sa bote. Malaking tulong upang mas mapaliit natin ang tsansang lumutang-lutang sa dagat ang mga basurang upos at kainin ito ng mga isda.

Kung may nagsasabing "Ayoko ng plastik", ano namang gagawin sa mga kasalukuyang naglipanang plastik? Pababayaan na lang ba dahil ayaw natin sa plastik? O baka ilan lang ang ayaw, at yung may ayaw pa ay hindi kumikilos upang masolusyunan ang problema sa plastik.

Kaya ang mabuti pa, tumulong ka na lang sa munting kampanyang ito. Bakasakaling sa paisa-isa ay makabawas tayo ng kalat na upos sa ating kapaligiran.

May mga sinulat akong mga puna rin sa mga nagyoyosi, mga sanaysay hinggil sa paninigarilyo. Iyong iba ay tungkol sa kalusugan, tungkol sa panindi ng yosi, habang ang iba'y hinggil sa nagkalat na upos sa lansangan. Marami rin akong nilikhang tula hinggil sa mga nasabing paksa. Ang mahalaga'y mapuna sila, bakasakaling makinig at hindi na sila magyosi, at wala nang magkalat ng upos sa kung saan-saan.

Nilikha noong Agosto 17, 2017

Narito ang ilang tulang ginawa ko para sa kampanyang ito:

PAHIRAM NG PANINDI NG YOSI

ni Gregorio V. Bituin Jr.

10 pantig bawat taludtod

Ilan sa mga nakilala ko

Ay kayhilig na manigarilyo

Ngunit ugali ng mga ito

Ay ang panghihiram ng posporo

O anumang pwedeng ipansindi

Sa yosi nilang nasa daliri

Tila sila hindi mapakali

Pag hindi nakahitit ang labi.

Bahagi ba ng pakikisama

Kung sakaling pahiramin siya?

O ito’y isang pang-aabala

Doon sa mga katabi niya.

Nakakabili ng sigarilyo

Ngunit walang panindi sa bisyo

Wala ba siyang dalawang piso

Para makabili ng posporo?

Sundalong kanin ang tulad niya

May baril nga, ngunit walang bala.

At kung manunulat ang kapara

May bolpen nga, ngunit walang tinta.

O kaya’y tsuper na papasada

May dyip ngunit walang gasolina

Kung mahilig kang maghitit-buga

Aba, panindi mo’y bumili ka.

Sa buhay, dapat lagi kang handa

Kung nais mong ikaw’y may mapala

Magsusunog na nga lang ng baga

Sarili namang panindi’y wala.

Magkaminsan, ako’y nagtataka

Pagbibisyo nama’y kayang-kaya

O baka ang sigarilyo nila

Ang tawag ay “tatak-hingi” pala.

- 08/02/2008 

AANHIN PA ANG YOSI KUNG MAYROON KANG TIBI?

aanhin pa ang yosi

kung mayroon kang tibi?

di ka ba mapakali

sa iyong pagka-busy?

di ka kaya magsisi

at baga’y winawaksi?

ano bang aking paki

sa mga nagyoyosi?

aba’y sige lang, sige

pagsisisi’y sa huli

- gregbituinjr.

2/29/16

TIGILAN NA ANG YOSI

aanhin pa ba iyang yosi

kung panindi'y di makabili

lagi nang yosi'y tatak-HINGI

hinirama'y di makahindi

tigil na't nakasusulasok

ano pa ba ang sinusubok

ang baga mo na'y binubukbok

ng di na masawatang usok

- gregbituinjr.

2/29/16

BINIBILI KO ANG USOK NA PARANG GINTO

binibili ko ang usok na parang ginto

habang habol ang hininga kong napapaso

ang nadarama'y lalamunang tuyong-tuyo

na yosi pala iyang sa akin tatanso

sayang ang pera ko sa pagbili ng usok

gayong libre lang ang sakit.kong maglulugmok

bisyong iyan ay paano ko nalulunok

habang binubuga ang nakasusulasok

tila sa baga ko ako na'y nagtataksil

pati lalamunan ko'y aking sinisiil

katawan ko'y unti-unti kong kinikitil

ang mabaho kong bisyo'y may dalang hilahil

isang tasang kanin o tatlong sigarilyo

hihithitin ko o isang ulam na prito

sa yosi'y ayokong sayangin ang pera ko

ibibili na lang ng sangkaterbang libro

- gregbituinjr.

11/8/18

AKO'Y NAUUPOS

ako'y nauupos sa dami ng upos ng yosi

naglalakad ako'y nagkalat sa daan, kayrami

tapon doon, tapon dito, sila na'y nahirati

ang ating pamahalaan ba'y anong masasabi?

ako'y nauupos sa laksang nagkalat na upos

wala bang lagakan ng abo, sa ash tray ba'y kapos?

latang walang laman, bakit di gamitin nang lubos?

nang mga upos na ito'y ating maisaayos

nakakaupos ang naglipanang upos sa dagat

pagkat kayraming isda ang sa upos nabubundat

ikatlo raw na basura ang upos na nagkalat

paanong sa pagtapon nito tao'y maaawat?

sa nagkalat na upos, anong dapat nating gawin?

ito bang kalikasan ay paano sasagipin?

huwag hayaang upos ay lulutang-lutang pa rin

sa dagat nang kalikasa't isda'y masagip natin

- gregbituinjr.

4/4/19

KINALABOSONG UPOS

Kita nyo bang sa dagat, mga upos na'y nagkalat?

Ikatlo raw ito sa laksang basura sa dagat

Naisip nyo bang sa upos, mga isda'y bubundat?

At pagkamatay nila sa upos sa budhi'y sumbat

Lagi nating isipin ang buti nitong daigdig

Ang dagat na'y nasaktan, pati pusong pumipintig

Basurang nagkalat sa kalamnan niya'y yumanig

O, dapat itong wakasan, tayo'y magkapitbisig

Simulan nating sagipin ang ating karagatan

O kaya'y mag-umpisa sa ating mga tahanan

Naglipanang upos ay gawan natin ng paraan

Gumising na't magsikilos para sa kalikasan

Upos ay kinulong ko sa bote bilang simula

Pag dagat ay pulos upos, mga isda'y kawawa

Oo, ito'y pagkain, aakalain ng isda

Sumpa iyang upos sa dagat, problemang kaylubha

-gregbituinjr.

4/7/19

HALINA'T MAG-YOSIBRIK

di ka pa ba naiinis sa naglipanang upos
sa basurahan, daan, dagat, di maubos-ubos
tila ba sa ating likuran, ito'y umuulos
upos sa kapaligiran, animo'y umaagos

sa nangyayari'y dapat may gawin, tayo'y umimik
tipunin ang mga upos, gawing parang ECOBRICK
sa boteng plastik ay ipasok at ating isiksik
ang boteng siksik sa upos ay tawaging YOSIBRIK

kailangang may gawin sa upos na naglipana
sa dagat kasi'y upos na ang pangatlong basura
di ba't dahil sa upos, may namatay na balyena
imakalang pagkain ang itinapong basura

madawag na ang lungsod, sa upos ay nabubundat
naninigarilyo kasi'y walang kaingat-ingat
pansamantalang tugon sa upos na walang puknat
ay gawing yosibrik ang mga upos na nagkalat

- gregbituinjr.

4.3.19

Kwento - Ang mga marginalized o sagigilid

ANG MGA MARGINALIZED O SAGIGILID

Maikling kwento ni Gregorio V. Bituin Jr.

Nasaliksik ni Ipe, na kasama ni Inggo sa samahang maralita, na may salitang sagigilid nang nabasa niyang muli ang kasaysayan ng ating bansa noong bago dumating ang mga Kastila. Mayroon palang dalawang uri ng alipin - ang aliping namamahay at ang aliping sagigilid.

“Alam mo, Inggo, may katumbas na pala noon pa ang salitang marginalized, tulad sa marginalized sector, sa ating sariling wika. Ito ang sagigilid. Mula sa margin o gilid, ang marginalized ay sagigilid.” Ani Ipe.

“Aba’y ganoon ba, Ipe,” ani Inggo, “ayos iyan upang magamit muli, lalo na’t nakikita nating tila nababoy na ang partylist system. Pinasok na ng mga hindi naman galing sa marginalized sector ang partylist system. Tulad ni Miko Arro na first nominee ng Guardia partylist ngunit hindi naman gwardya, kundi artista. May isa pang mayaman na first nominee ng party list ng Magbabalut. Aba’y talagang nawala na sa tunay na diwa ang party list system, na imbes mula sa hanay talaga ng mga mahihirap at maliliit  ay mula pa  sa mga trapong pulitiko.”

“Ibig sabhin niyan, Inggo” ani Ipe, “halos nawala na talaga ang esensya ng labindalawang saray o sektor ng sagigilid sa partylist. Buti na lang may partylist pa na kumakatawan sa mga magsasaka,  kabataan, manggagawa, kababaihan, at iba pang aping saray ng lipunan. Ang tanong na lang, maipapanalo ba sila?”

Malayo-layo roon si Igme habang nakaupo sa karinderya ni Aling Isay, subalit dinig niya ang pinag-uusapan. Maya-maya’y sumabat siya, “Iyung tinatawag n’yong sagigilid ay marginalized pala. Alam n’yo ba, na inaral ko rin iyan noon, kaya lang mga alipin sila. May tinatawag ngang aliping namamahay at aliping sagigilid.”

“Kung natatandaan mo,” ani Inggo, “pakipaliwanag muli.”

Kaya agad nagpaliwanag si Igme, “Ayon sa pagkakatanda ko, ang aliping namamahay ay yaong karaniwang taong nakatira sa kanilang sariling bahay, na maaaring magkaroon ng ari-arian ngunit hindi lupa, at may karapatang magpakasal at magpamana ng mga ari-arian sa kanilang mga anak. Kabaligtaran naman nito ang aliping sagigilid sapagkat sila ang pinakamababang uri ng aliping nakatira sa bahay ng amo, walang ari-arian o kalayaan, maaaring ipagbili, at hindi makakapag-asawa nang walang pahintulot, di gaya ng isang modernong alipin o kasambahay.”

“Salamat sa paliwanag mo,” ani Ipe, “Ganyan din naman ang mga modernong sagigilid. Walang ari-arian, kundi lakas-paggawa, na kanilang ibinebenta kapalit ng sahod. Sila ang nagbebenta ngunit ang bumibili pa ang nagtatakda ng presyo. Di ito gaya sa palengke na ang nagbebenta ang nagtatakda ng presyo, hindi ang bumibili.”

Nagpatuloy si Igme, “Kahit nga iyong salitang timawa, ngayon ay kawawa. Subalit noon, ang timawa ay yaong mga hindi alipin, kundi mga taong malaya. Ibig sabihin lang, umuunlad at nag-iiba-iba ang mga salita. Tulad ng margin sa papel, iyon ang gilid. Kaya ang marginalized na mula sa margin, iyon ang sagigilid na salitang mula sa gilid. Kaya nga, dapat na ating gamitin ang salitang sagigilid bilang katumbas ng marginalized, at hindi mardyinalisado, na parang itlog na malasado. Para rin iyang salitang iskwater na ngayon ay ginawang ISF o informal settler families.”

Sumagot si Inggo, “Maganda ang paliwanag mo. Subalit paano natin iyan maipapalaganap, lalo na’t pinag-uusapan natin iyang partylist system? Ang mungkahi ko, gamitin natin ang ating panulat. Maglabas tayo ng aklat ng mga sanaysay, puna, kwento at tula, na maaari nating pamagatang ‘Ang mga kasalukuyang sagigilid: Ang partylist system sa ating panahon.’ Ano sa palagay n’yo?”

“Ayos ka ring mag-isip, ah. Bagamat may katagalan iyan, aba’y atin nang simulan. Ang kakayahan ko’y magsulat ng polyeto, kaya isusulat ko na iyan.” Ani Ipe, “Ikaw naman, magaling kang tumula. Itula mo na. Si Igme naman ang pag-upak sa binaboy na partylist system, na maaari niyang isulat sa mga letter-to-the-editor. Subukan din nating sumulat sa Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) upang magamit din nila ang luma ngunit taal na salita natin sa marginalized.”

“Okay,” sabi ni Igme, “Sisimulan ko na ang ating paninindigan sa pagbaboy ng burgesya sa partylist at paggamit natin ng sagigilid bilang tiyak na salin ng marginalized. Gumagabi na. Maraming salamat.”

* Unang nalathala sa pahayagang Taliba ng Maralita, ang opisyal na publikasyon ng pambansang samahang Kongreso ng Pagkakaisa ng Maralitang Lungsod (KPML), Pebrero 16-28, 2019, pahina 16-17

Kwento - Mandaragat ng Navotas, itinapos sa bundok ng Towerville, walang dagat upang maghanapbuhay doon

MANDARAGAT NG NAVOTAS, ITINAPON SA BUNDOK NG TOWERVILLE, WALANG DAGAT UPANG MAGHANAPBUHAY DOON

Maikling kwento ni Gregorio V. Bituin Jr.

Nag-uusap ang ilang mga mangingisda sa Navotas na nailipat na sa relokasyon sa bundok ng Towerville sa San Francisco Del Monte sa Bulacan, nang minsang mapadalaw si Igor doon dahil sa ilang gawain sa samahan niyang pinaglilingkuran. Nagkita sila nina Inggo, Isko, at Igme.

Bungad ni Inggo, “Alam mo, Igor, kami nina Igme, at ng asawa kong si Isay, hindi na halos kumakain, at sumasala na sa oras pati ang aming mga anak. Hindi kagaya noong nasa Navotas pa kami, kahit paano’y nakakakain kami ng tatlong beses kada araw, lalo na pag may huli, kahit barungbarong lang tirahan namin. Dito sa relokasyon, walang dagat. Wala rito ang kabuhayan. Gutom ang inaabot namin dito. Binigyan ka nga ng bahay ngunit hindi naman makakain. Nagbago ang lahat, Igor.”

“Kung hindi po maganda ang kalagayan ninyo dito sa relokasyon, ano pong balak ninyong gawin?” Tanong ni Igor.

Mabilis namang sumagot si Isko, “Nais naming bumalik sa Navotas at doon ay makipagsapalaran muli. Mangingisda muli kami roon, kasama ng aming pamilya, kaysa mamatay kami sa gutom dito.”

“Di po ba, may sinasabi sa UDHA (Urban Development and Housing Act) na bibigyan daw kayo rito ng kabuhayan sa relokasyon upang kayo’y makapagsimula muli.” Usisa ni Rigor, at sumagot si Igme.

“Mukhang hindi naman totoo iyon. Dahil hanggang ngayon, ilang buwan na kami rito, ay wala namang pangkabuhayan. Maliban sa P18,000 na pabaon paglipat dito na halos paubos na. Aba’y kami pa ang nag-finishing ng bahay na bigay dahil manipis ang pader, na may lamat na. Ang totoo lang dito, dinala kami rito at bahala na kami. Dumating kaming walang kuryente at tubig. Nag-iigib pa kami sa ilog sa ibaba, na ginawa na ring labahan.” Mahabang sabi ni Igme. “Kaysa magutom ang pamilya namin, mangingisda uli kami sa Navotas. Kahit paano, may makukuha pang tahong doon, na  maaaring ibenta at kumita kahit papaano.”

"Kailan po ninyo balak bumalik ng Navotas?” Muli, si Igor.

Napabuntunghininga si Inggo, “Maganda na nga may sarili kaming bahay. Subalit gutom naman ang inaabot namin dito. Sa Sabado ay luluwas kami pabalik sa Navotas at muling makapangisda roon. O kaya’y manguha ng tahong. Baka may mga kaibigan pa tayong makakatulong sa amin. Alam mo naman, Igor, mahirap namang manghingi, dahil walang-wala rin sila. Makikitrabaho lang.”

“Nauunawaan ko po kayo, Mang Inggo. Kumusta po pala ang mga anak ninyo?” Usisa ni Igor.

Si Inggo uli, “Isa pa iyan. Simula nang mapunta kami dito, di na sila nakapag-aral. Grade 6 na sana si Dayunyor ko. Iyan din, nais ko silang makatapos kahit elementarya. Igapang sila sa pangingisda ko sa Navotas. Kahit nga tuyong dilis o tuyong hawot ay nag-uulam din sila. Paborito nila ang tahong.”

Maya-maya, dumating na si isay, kasama ang hipag na si Ines, na asawa ni Igme. Galing sila sa pangunguha ng talbos ng kamote na nadatnan na nilang tanim sa relokasyon. 

“Nandiyan ka pala, Igor? Buti, nadalaw ka.” Ani Isay.

“Oo nga po. Nangungumusta lang po.” Sagot naman ni Igor.

“Mahirap ang buhay dito sa relokasyon.” Nakatungong sabi ni Aling Isay. “May bahay nga, subalit kung hindi ka magtitiyagang magtanim-tanim ay baka mamatay kami sa gutom dito. Di tulad sa Navotas, nakaka-ekstra pa ako sa pagbebenta ng tahong na pinanguha nitong si Inggo at mga kasamahan niya.”

Sumabat si Ines, “Balak na nga naming bumalik sa Navotas, hindi gaya rito, baka magkasakit na nga kami rito. Iyong iba nga naming kasabayang pumunta rito, umalis na. Binenta ang bahay nila upang may maipandagdag sa pagkain nila. Para kasi kaming dagang itinaboy sa malayo at bahala na kami rito. Kaya nagbabalak din kaming bumalik sa pangingisda sa Navotas upang kahit paano ay may makakain kami. Teka, ilaga ko lang muna itong talbos ng kamote, at sabay na tayong kumain. Marami pa tayong pagkukwentuhan,”

Napatanga na lang si Igor at napatango. Naisip niyang bakit ganito ang nangyari? Nasaan ang pangako ng pamahalaan, na sa relokasyon, dapat ay may serbisyong panlipunan, tulad ng tubig at kuryente. At higit sa lahat, may pangkabuhayan sa mga nadala rito upang hindi sila magutom at makapamuhay ng maayos. Nasaan na ang mga iyon?

* Unang nalathala sa pahayagang Taliba ng Maralita, ang opisyal na publikasyon ng pambansang samahang Kongreso ng Pagkakaisa ng Maralitang Lungsod (KPML), Enero 16-31, 2019, pahina 18-19.

Kwento - Pinaglipatang relokasyon sa maralita: From Danger Zone to Death Zone

PINAGLIPATANG RELOKASYON SA MARALITA:

FROM DANGER ZONE TO DEATH ZONE

Maikling kwento ni Gregorio V. Bituin Jr.

Isang hindi ko malilimutang karanasan ang mapunta sa relokasyon sa Calauan, Laguna ilang buwan matapos ang kaytinding bagyong Ondoy na naganap noong Setyembre 26, 2009. Napapaisip ako sa mga sinasabi ng mga matatandang lider-maralita na nagisnan ko na sa hindi pa noon pambansang samahang Kongreso ng Pagkakaisa ng Maralitang Lungsod (KPML), tulad nina KR o Ka Roger Borromeo, KP o Ka Pedring Fadrigon, at KJ o Ka Joe Managbanag. Madalas kong marinig sa kanila na ang relokasyon ay “From Danger Zone to Death Zone”?

Noong panahon matapos ang bagyong Ondoy noong Setyembre 26, 2009, ay nakarating ako, bilang staff ng KPML, sa Santolan, Pasig, na talagang lubog sa baha ang mga bahay. Nakausap ang ilang mga unyunista roon na ang unyon ay kasapi ng Bukluran ng Manggagawang Pilipino (BMP). Isa ako sa tinawagan ng BMP upang mag-asikaso sa laban ng mga maralita roong binaha. Hanggang sa mapunta na ang iba sa relokasyon, tulad sa Calauan, Laguna. Ang iba ay nanatili pa sa lugar.

Nakausap ko ang ilang ni-relocate sa Calauan noong panahon ng Halalan 2010. Nakita kong nakatira sila sa isang munting bahay na bigay ng pamahalaan subalit maninipis ang pader at may lamat na. Ayon sa kanila, galing silang Marikina, iba’y sa Pasig at Maynila, dinala sa relokasyon upang doon na manirahan, kasama ng pamilya. 

Subalit ayon sa kanila, may mabuti at masama sa kalagayan nila roon. Mabuti dahil may natirahan na silang bagong bahay, na umano’y hindi binabaha, at baka mapasakanila na. Subalit malayo naman sa hanapbuhay. Kaya madalas, kailangan pa nilang mag-stay-in sa trabaho sa Marikina o sa pabrika sa Pasig, at tuwing Sabado ng gabi o Linggo ng madaling araw na makakauwi sa kanilang tinutuluyan sa Calauan, at aalis ng Linggo ng gabi o Lunes ng madaling araw upang makarating sa trabaho.  Marami silang ganyan doon.

Subalit bakit “From Danger Zone to Death Zone” ang relokasyon? May bahay sila. Subalit noong panahong dumating ako roon, wala silang kuryente at binibili ang tubig. Malayo sa trabaho, malayo sa ospital, paano kung may magkasakit. Malayo sa palengke. Mabuti na lang may diskarte ang ilang nasa relokasyon na magsari-sari store, kaya may nabibilhan ng pangangailangan tulad ng bigas, sardinas, patatas, sibuyas, ang mga tao. Kung sa pinanggalingan ay nakakadiskarte pa ang marami, nakakaekstra sa trabaho, doon ay wala. Bahala ka sa buhay mo.

Kaya marahil ang relokasyon ay itinuring nilang “From Danger Zone to Death Zone”, dahil kagutuman ang madadatnan mo sa relokasyon kung hindi pa maayos ang kalagayan mo roon. O kaya’y kapit sa patalim ang iba. Sabi nga ng isang lider, minsan ang kapalit ng isang kilong bigas at sardinas ay puri. Nakupo! Totoo ba iyon? Kung totoo iyan, aba’y totoo nga ang “From Danger Zone to Death Zone”!

Sa Towerville naman sa Bulacan, ang kwento ng ilang lider, galing sila sa Navotas na ang hanapbuhay ay pangingisda. Tapos itinapon sila sa bundok ng Towerville. Paano ang kabuhayan nila roon kung wala namang dagat doon? Saan sila mangingisda? Nang una nilang dating doon ay talahiban pa. Walang bahay na nakatayo. Literal na itinapon sila roon na parang daga. Kaya upang maitayo ang bahay nila, tinabas nila ang mga malalaking talahib, at doon ay nagtayo na sila ng kanilang mga barungbarong. Doon pa lang ay makikita mo ang sinasaad sa awiting “Bahay” ni Gary Granada. Tagpi-tagpi ang mga dingding at bubong na pinatungan lang ng pampabigat na bato. Paano kung mahulog sa ulo?

Kaya nararapat lang magsuri, magkaisa at maorganisa ang mga maralitang nailipat sa relokasyon. At huwag nilang ipagwalang-bahala ang kanilang abang kalagayan. Sa mga nangyayaring ito, paano at kailan kaya makakawala ang maralita sa mga relokasyong “From Danger Zone to Death Zone”? Tila hindi nasusunod ang nakasulat sa RA 7279 o Urban Development and Housing Act, na pag nilagay sa relokasyon ang maralita, dapat ay may pangkabuhayan, may tubig, may kuryente, o may kumpletong serbisyong panlipunan. 

Tila nilalabag ng pamahalaan ang mismong diwa ng batas. Dapat ang relokasyon ay “From Danger Zone to Safe and Livable Zone”, at kailan ito magaganap? Marahil kung ipaglalaban ng mga maralita ang kanilang karapatang pantao na hindi sila dapat ituring na parang mga dagang basta itinaboy na lang sa malalayong relokasyon, at ipaglaban din nila ang katiyakan sa paninirahan bilang mga taong may dignidad.

* Unang nalathala sa pahayagang Taliba ng Maralita, ang opisyal na publikasyon ng pambansang samahang Kongreso ng Pagkakaisa ng Maralitang Lungsod (KPML), Enero 1-15, 2019, pahina 16-17.