Matatalinghagang Bahagi ng Katawan

MATATALINGHAGANG BAHAGI NG KATAWAN
ni Gregorio V. Bituin Jr.

"Ang kapal ng mukha mo! Iniputan ka na sa ulo, ikaw pa ang mabigat ang kamay! Buti na lang hindi ikaw ang aking nakaisang-dibdib! Hindi mo kayang pangatawanan ang iyong salita. Wala kang paninindigan!"

Mukha. Ulo. Kamay. Dibdib. Mga bahagi ng katawan ng tao.

Pangatawanan, mula sa salitang "katawan". Paninindigan, mula sa salitang "tindig". Pawang postura ng tao.

Mahilig tayong mga Pinoy na gamitin sa pang-araw-araw ang mga matatalinghagang salita. Ibig sabihin, hindi literal ang kahulugan, iba ang pagkakagamit kaysa karaniwan.

Mismong mga karaniwang tao ay parang makata kung magsalita, kahit na yaong mga kolehiyala, mga nag-oopisina, at mga propesyunal. Hindi na nila kailangan pang pag-aralan ito sa eskwelahan dahil ito'y ginagamit naman ng mga karaniwang tao sa pang-araw-araw na pamumuhay kaya madali agad nilang maunawaan. Sabihin mo lang na "mababaw ang luha" ng isang dalaga, alam kaagad ng marami na iyakin ang ibig mong sabihin. Habang pag sinabi mo namang "maitim ang budhi" ng isang tao, alam kaagad na dapat pangilagaan ang taong ito.

Mahilig pa nating gamitin ang mismong bahagi ng ating katawan sa matatalinghagang pananalita. May kasabihan ngang "May pakpak ang balita, may tainga ang lupa." "Tulak ng bibig, kabig ng dibdib." Kaya't sa pagsusunog ko ng kilay upang maraming maisulat ay naipon ko ang mga talinghagang may kinalaman sa mga bahagi ng ating katawan. Ating tunghayan ang mga ito, at simulan natin mula ulo pababa.

ULO. Pag sinabi nating "matalas ang ulo", ang tinutukoy natin ay matalinong tao. Pag "mahangin ang ulo", mayabang. Pag "malamig ang ulo", mahinahon. Pag "mainit ang ulo", galit. Pag "lumaki ang ulo" hindi ito taong may hydrocepalus, kundi mayabang. Pag "matigas ang ulo", ayaw makinig sa pangaral o utos. "Sira-ulo" naman pag baliw o may kalokohang ginawa. Pag mahilig "makipagbasag-ulo" tiyak na palaaway. At pag sinabihan kang "may ipot sa ulo", aba'y pinagtaksilan ka ng iyong asawa. Kung kailangang memoryahin ang pinag-aaralan, dapat na ito ay “isaulo”.

UTAK. Pag ang tao'y "matalas ang utak", siya'y magaling magsuri ng mga bagay-bagay. Ang taong "mautak" naman ay tiyak na tuso at kayang mang-isa, ngunit ang "utak-biya" o "utak-galunggong" ay mahina ang ulo. Pag "makitid ang utak" ay mahirap makaunawa.

MUKHA. Hindi marunong mahiya ang mga "makakapal ang mukha", habang mahiyain o kimi naman yaong may "manipis na mukha". Pag "maaliwalas ang mukha" mo, tiyak na masaya ka ngayon, ngunit pag nakasimangot ka't problemado, aba'y "madilim ang mukha" mo. Ngunit ingat kayo sa taong "dalawa ang mukha" o "doble-kara" dahil ang taong ito'y parang balimbing, at traydor. Kung nais mong ipabatid sa isang tao ang kanyang pagkakamali ay kailangan mo itong “ipamukha” sa kanya.

NOO. "Marumi ang noo" ng mga taong may kapintasan, habang "may tala sa noo" yaong mga babaeng ligawin o malimit suyuin ng mga lalaki.

MATA. Yaong "matalas ang mata" ay mga taong mabilis nilang makita ang dapat makita agad, o hinahanap nila. Yaon namang "tatlo ang mata" ay mga taong mapaghanap ng kamalian ng iba. Pag sinabi naman nating "namuti na ang mga mata", tiyak na nainip na sa kahihintay ang taong sinasabihan natin nito.

KILAY. Ang "nagsusunog ng kilay" ay talagang nag-aaral nang mabuti. Noong araw kasi ay wala pang kuryente kaya ang mga nagbabasa gamit ang kandila o gasera ay literal na nasususunugan ng kilay kapag lumabo na ang liwanag at napalapit ang kanilang kilay sa apoy ng kandila. Ganun pa man, patuloy pa ring ginagamit ang idyomang ito hanggang sa kasalukuyang panahon.

TAINGA. Pag "nagtataingang-kawali" ka, ikaw ay nagbibingi-bingihan kahit na naririnig mo na. Hindi patulis ang tainga ng may "matalas na tainga", kundi agad niyang napapakinggan ang dapat niyang marinig. Yaon namang may "maputing tainga" ay tinatawag na kuripot.

ILONG. Sinasabing "humahaba ang ilong" ng mga nagsisinungaling, na marahil ay mula sa alamat ni Pinocchio.

BIBIG. "Tulak ng bibig" pag hanggang salita lamang, at hindi ginagawa ang mga sinabi. Matatabil at bungangera naman kung "dalawa ang bibig". Ang mga salitang palgi mong sinasabi o binabanggit ay tinatawag namang “bukambibig”. Sinasabi namang "ipinanganak ng may gintong kutsara sa bibig" yaong mga anak-mayaman. Ang mga taong palabati sa kapwa ay "magaan ang bibig".

LAWAY. Magsalita ka naman pag sinabihan kang "napapanis ang laway" mo, dahil sobra kang tahimik. Sinasabing "nakadikit ng laway" ang anumang madaling matanggal.

DILA. Pag "kaututang-dila" mo yaong may "makakating-dila" lagi mong kausap yaong mga tsismoso't tsismosa. Nagkatotoo ang iyong sinabi pag "nagdilang-anghel" ka o "nagkrus ay dila" mo. Mapagmapuri ka kapag "mabulaklak ang dila" mo, habang bastos naman yaong may "maanghang na dila". Mahusay makipag-usap at mambola yaong may "matamis na dila", habang sinungaling naman yaong may "sanga-sangang dila". Palasumbong naman yaong may "mahabang dila". Sinasabi naman nating "nasa dulo ng dila" yaong hindi agad masabi-sabi dahil hindi matandaan bagamat alam na alam.

BALIKAT. "Pasan sa balikat" ay tumutukoy na may malaking problema, o may maselang gawaing nakaatang sa kanya. "Pagsasabalikat" o "may iniatang sa balikat" ay pagpasan sa responsibilidad. Kapag “nagkibitbalikat”, ang ibig sabihin ay binalewala.

DIBDIB. Pagpapakasal ang "pag-iisang dibdib", at ang asawa ang siyang "kabiyak ng dibdib". Kabado naman yaong may mga "daga sa dibdib". Pag sinabing "dibdiban" matindi ang konsentrasyon sa gawain.

BITUKA. "Halang ang bituka" ng mga kriminal. Sinasabing pare-pareho ang "likaw ng bituka" ng mga taong magkakauri o mula sa iisang lugar o lahi. Yaon namang mga dukha ay karaniwang "mahapdi ang bituka".

SIKMURA. Sinasabing "butas ang sikmura" ng mga taong matatakaw.

DUGO. Pag naramdaman natin ang "lukso ng dugo" sa isang batang una pa lang nating nakita, baka ito'y ating anak, o kapamilya. Pag "mainit ang dugo" mo sa isang tao, galit ka sa taong iyon. Pag naman "kumukulo ang dugo" mo, nasusuklam ka o naiinis. Madali ka namang makapalagayang-loob pag "magaan ang dugo" mo. "Mabigat ang dugo" naman ang nasasabi sa taong kinaiinisan.

BUTO. "Maitim ang buto" ng mga masasamang tao. Masisipag naman yaong "nagbabanat ng buto". "Malambot ang buto" ng mga lampa, at "matigas ang buto" ng mga may katawang matitipuno.

BALAT. Sinasabihan tayong "balat-sibuyas" pag tayo'y sensitibo at madaling magdamdam. Tinatawag namang "balat-kalabaw" yaong mga mahina ang pakiramdam, di agad tinatablan ng hiya; "balat-kalabaw" din yaong hindi agad nakakaramdam ng lamig dahil makapal ang balat.

KAMAY. Sinasabing "malikot ang kamay" ng mga taong kumukuha ng gamit ng iba, habang "mabilis ang kamay" ng mga mandurukot. "Mabigat ang kamay" ng mga tamad, habang "magaan ang kamay" ng mga mabilis manakit at manuntok ng kapwa. Magkakapera naman ang “nangangati ang kamay” maliban na lamang kung may sugat o galis.

PALAD. "Makapal ang palad" ng mga taong masisipag. Minalas naman yaong mga taong "sinamang-palad". Ang mga matulungin naman sa kapwa ay sinasabing “bukas-palad”. Ang buhay ay pabagu-bago gaya ng “gulong ng palad” at maswerte naman ang taong “mapalad”. Ang kaibigan naman ay tinatawag na "kadaupang-palad".

TUHOD. "Matibay ang tuhod" ng mga taong malalakas pa. "Mahina ang tuhod" ng mga taong lalampa-lampa.

PAA. Pag sinabi nating "makati ang paa", ang ibig sabihin nito'y yaong taong mahilig gumala kung saan-saan. "Mahaba ang paa" naman ang turing sa mga taong itinataon na pag oras ng pagkain ang pagdating o pagdalaw. Pag sinabi naman nating "pantay na ang mga paa" ng isang tao, nangangahulugan na ang tinutukoy natin ay patay na.

TALAMPAKAN. Sinasabing "namuti ang talampakan" ng mga taong kumaripas ng takbo dahil natakot o naduwag.

Marami pa tayong matatalinhagang pahayag na ginagamit sa pang-araw-araw nating buhay na salamin ng ating kultura at kasaysayan. Ang mga idyomang ito ay patunay kung gaano kayaman ang ating wika na dapat nating pahalagahan at ingatan.

Kung may maidadagdag pa kayo, sabihan nyo lang ako. Maraming salamat.

Pagmumuni sa Kahayupan

PAGMUMUNI SA KAHAYUPAN
ni Gregorio V. Bituin Jr.

"Hayop ka talaga! Walanghiya!" Ilang beses na ba nating narinig ang mga salitang ito, lalo na doon sa mga nag-aaway, pinagsamantalahan at inapi? At minsan ay napapanood din natin ito sa mga pelikula, aksyon man o drama, kung saan itinuturing na hayop ang sinumang nagsamantala sa kanilang kapwa. Ngunit tao sila, hindi hayop. Bakit itinuring na hayop ang isang taong nagsamantala? Mapagsamantala nga ba ang mga hayop?

Gayunman, meron din namang paglalambing, tulad ng "Hayop sa ganda ang wan-kata ng tsiks!" na dalawa ang tinutukoy dito: "hayop sa ganda" na ibig sabihin ay napakaganda, at "tsiks" na kolokyal na tawag sa isang magandang babae.

Sa panitikan man o sa tunay na buhay, lagi nating kasama ang mga hayop. Sa bahay, tayo'y may aso o kaya'y pusa. At minsan naman, may nag-aalaga rin ng baboy, kalabaw, baka at kambing. Meron ding nag-aalaga ng mga tandang na panabong at alagaing manok para maitinda ang mga itlog nito. Ang iba naman ay kabayong pangarera.

Pati na sa kultura ng iba't ibang bansa ay kasama na ang mga hayop. Nariyan ang kwento ni Noah at ang mga hayop na sumakay sa malaking barko. Nariyan din ang mga inakdang pabula ng Griyegong si Aesop, kung saan pinagsalita niya sa kanyang mga akda ang mga hayop upang magbigay ng makabuluhang aral sa mga kabataan.

Nakaukit naman sa bandila ng bansang Sri Lanka ang larawan ng isang LEYON, at ang simbolo naman ng mga rebeldeng Tamil doon din sa Sri Lanka ay TIGRE. May digmaan ngayon sa bansang iyon kung saan dinudurog ng gobyernong Sri Lanka ang mga rebeldeng Liberation Tigers of Tamil Eelam (LTTE). Ang iba pang bansang may nakaukit na hayop sa kanilang watawat ay ang Bhutan, Egypt, Ecuador, Peru, Tibet, Uganda, Virgin Islands, Wales, at Zambia.

Anupa't bahagi na ng ating pamumuhay ang mga hayop. Kaya napasali na rin sa ating wika, lalo na sa pananalinghaga at mga salawikain, ang iba't ibang pakahulugan sa mga hayop, at ginagamit itong metapora sa pagpapaliwanag sa iba't ibang bagay. At kadalasan, ginagamit ang hayop sa kasamaan ng ugali ng mga tao. Tila inapi na ng tao ang mga hayop. Dapat bang ganito? Hindi ba't may kasabihan nga sa Ingles, "Be kind to animals" o dapat tayong maging mabait sa mga hayop? Ngunit tingnan ang ilang halimbawang narito:

Bakit tinatawag na BUWAYA ang mga kongresista't pulitiko? Marahil dahil malaki ang bunganga ng buwaya at handang managpang ng pahara-hara sa daraanan nito.

Bakit tinatawag na BUWITRE ang ilang pulitiko, mayayaman, at mga lider ng sindikato? Marahil dahil inaangkin nito ang pinaghirapan ng iba, nagsasamantala sa kapwa, at nang-aapi ng mga dukha, tulad ng mga buwitreng kumakain ng patay.

Bakit tinatawag na TIGRE ang isang babaeng madaldal at palaaway? Marahil dahil kasintunog ng tigre kung magalit ang babaeng ito, na sa ingles ay tinatawag na "nagger".

Bakit tinatawag na TUTA ng Kano ang gobyernong haling na haling sa dayuhan, partikular sa mga Amerikano? Marahil dahil sunud-sunuran ito sa kagustuhan ng kanyang amo, o sa dikta ng Amerikano.

Bakit ikinukumpara sa LANGGAM ang mga taong masisipag, lalo na yaong mga manggagawa? Marahil dahil ang mga manggagawa ay talagang masisipag sa trabaho, at sila ang gumagawa ng yaman ng lipunan, at bumubuhay sa ekonomya ng bansa.

Bakit AGILA ang simbolo ng bansang Amerika? Marahil dahil matayog ang lipad ng haring ibon, at nakikita ang lahat mula sa papawirin, ngunit dapat mag-ingat ang maliliit na bansa dahil baka sila ang dagitin ng agila.

Bakit sinasabing "mahirap pa sa DAGA" yaong mga nagugutom at itinuturing na hampaslupa? Marahil dahil ang daga'y nabubuhay sa pagkain ng kung anu-ano, kahit papel at tirang pagkain, tulad ng mga dukhang naghahanap ng pagkain sa basurahan, at ginagawang pagpag.

Bakit tinatawag na AHAS ang mga taong sukab, lilo o tampalasan? Marahil ay hinango ito sa isang akda sa bibliya ng mga Kristyano kung saan kumain ng mansanas sina Eba at Adan dahil sa udyok ng ahas kaya sila napalayas sa paraiso, kung saan naiwan sa paraiso ang ahas. Marahil may ganito rin sa iba pang relihiyon.

Bakit tinatawag na bahag ang BUNTOT ng isang taong duwag at dungo, gayong wala naman siyang buntot? Marahil dahil tulad ng aso na kakawag-kawag ang buntot sa kanyang amo, ang isang taong duwag at maging ang mga kimi, dungo at mahiyain, ay sunud-sunuran na lamang sa nakatataas sa kanila.

Bakit tinatawag na lumalaki ang SUNGAY ng isang taong pasaway, gayong hayop lamang ang may sungay? Marahil dahil nanunuwag ng amo ang mga sungayang hayop, tulad ng kalabaw at baka. Marahil din dahil ikinukumpara sa demonyong may sungay ang taong pasaway o masama.

Pero talaga bang ganito ang ugali ng mga hayop, kaya kadalasang ikinukumpara natin ang mga kasamaan ng tao sa hayop? Ano ang kinalaman ng buwaya sa mga kongresista't pulitikong tiwali sa pamahalaan, gayong di naman nangungurakot ang mga buwaya? Talaga bang traydor ang mga ahas, hindi ba't harapan kung manuklaw sila?

Hindi ba natin inaapi ang mga hayop sa pagkukumpara natin sa kanila sa masasamang ugali ng tao? Ano kayang masasabi ng mga animal welfare activists sa usaping ito? Tiyak na magpoprotesta sila.

Marami ring salita ang naglalarawan sa kaugalian ng tao sa pamamagitan ng katangian ng mga hayop.

Tulog-manok ang mga madaling magising.

Balat-kalabaw ang mga walang pakiramdam.

Ang mga naaapi'y tinatawag na basang sisiw o kaya'y kakaning itik.

Linta ang mga pulitikong mapagsamantala at tinatawag din itong mga traydor na kaibigan.

Buhay-alamang ang mga maralita.

Salimpusa ang mga di talaga kasali sa isang grupo ngunit nakikisali.

Ngising aso yaong mga mapanlait sa kapwa.

Parang pusang may siyam na buhay ang mga nakaliligtas sa tiyak na kamatayan.

Asong ulol ang tawag sa mga nanggagahasa.

Sa pagdaan ng kasaysayan, pumaimbulog ang mga salitang ito sa mga kwentuhan, talakayan at pagsulat ng mga akda upang ilarawan ang kaugalian ng tao sa pamamagitan ng mga metapora na kaugnay ng hayop. Marahil ay hindi sila malay o hindi sinasadya. Ngunit lumaganap ang mga salitang ito mula pa ng panahong sinauna.

Gayunman, marahil matatagalan pa, marahil bibilang pa ng mga taon, dekada at siglo, para mapawi ang pananalinghagang ito hinggil sa mga hayop sa ating bokabularyo. Sa ngayon, palasak pa rin ito sa ating kamalayan bilang bansa at bilang tao. Hangga't wala tayong naipapalit sa mga pananalitang ito, mananatili pa rin ito sa ating mga aklat, sa mga pelikula, at kahit sa simpleng talastasan.