Ang Baybayin, ayon kina Bonifacio, Rizal, at sa Nobelang "Tasyo"

ANG BAYBAYIN, AYON KINA BONIFACIO, RIZAL, AT SA NOBELANG "TASYO"
ni Gregorio V. Bituin Jr.

Baybayin ang tawag sa abakada ng ating mga ninuno bago pa dumating ang mga Kastila at modernong sibilisasyon sa ating lupain. Ngunit hindi na ito ginagamit ngayon dahil na rin sa pagpasok ng alpabeto mula sa Kastila at Ingles, maliban sa ilang maliliit na pangkat na sadyang nakatuon sa pag-aaral ng baybayin. Nabanggit ng ating dalawang magiting na bayaning sina Andres Bonifacio at Jose Rizal ang paraan ng pagsulat na ito ng ating mga ninuno sa kanilang akda.

Ang palagay ko lang noon sa baybayin ay kung paano ba binabaybay ang salita o ini-spelling. Natatandaan ko pa ang panuntunan sa balarilang Filipino: kung ano ang bigkas ay siyang baybay. Ibig sabihin, kung paano mo ito sinasabi ay iyon ang spelling o pagbaybay. Kumbaga, babatay ka sa tunog ng bibig kung paano mo ito isusulat sa titik o sa babaybayin. Ngunit baybayin pala ang tawag sa unang paraan ng pagsulat ng ating mga ninuno. At mas tumpak itong itawag kaysa inimbentong katawagang alibata nitong ika-20 siglo.

Ngunit sa ngayon, may baybayin at alibata na siyang ikinalilito ng marami. May mga t-shirt pa ngang ang tatak ay alibata kung saan nakasulat ang baybayin, na tila ba ipinagmamalaki at ikinakampanya ang alibata. May isang libro din noon hinggil sa baybayin, na hindi ko nabili noong panahong iyon, na nakita ko sa National Book Store sa SM Centerpoint, na yung mga tula ni Rizal ay nakasulat ng baybayin. Makapal ang libro na pulos baybayin ang pagkakasulat, at sa pagkakatanda ko ay kulay dilaw. Wala akong sapat na salapi noong panahong iyon kaya hindi ko iyon nabili. Hinanap ko muli ang aklat na iyon ngunit hindi ko na iyon nakita.

Nasalubong ko sa facebook ang grupong Panitikang Baybayin kung saan sumapi ako, at nabasa ko roon ang ilang mga padalang impormasyon ng iba't ibang myembro noon hinggil sa baybayin. Nariyan din ang Surat Mangyan na isang pahina rin sa facebook na iba namang uri ng katutubong panulat ang ipinakita.

Sipatin natin ang pagbanggit ng ating mga bayaning sina Gat Andres Bonifacio at Gat Jose Rizal tungkol sa unang panulat na ito ng ating mga ninuno.

Sa unang talata ng sanaysay na "Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog" ni Bonifacio ay kanyang isinulat:

"Itong Katagalugan na pinamamahalaan noong unang panahon ng ating tunay na mga kababayan, noong hindi pa tumutuntong sa mga lupaing ito ang mga Kastila, ay nabubuhay sa lubos na kasaganaan at kaginhawahan. Kasundo niya ang mga kapitbahayan at lalong-lalo na ang mga taga-Hapon. Sila'y kabilihan at kapalitan ng mga kalakal, malabis ang pagyabong ng lahat ng pinagkakakitaan, kaya't dahil dito'y mayaman ang kaasalan ng lahat. Bata't matanda at sampung mga babae ay marunong bumasa at sumulat ng talagang pagsulat nating mga Tagalog. Dumating ang mga Kastila..."

Ibig sabihin, nuong panahong iyon, bata man at matanda, at kahit ang mga kababaihan, ay marunong bumasa at sumulat ng baybayin bago pa dumating ang mga mananakop na Kastila, noong panahong bago pa mamuno si Lapulapu sa Mactan. Mayroon nang kabihasnan at may mga sulatin sila na marahil ay hindi na napreserba kung nakasulat lang ito sa kahoy, maliban sa baybayin na natagpuang nakaukit sa isang palayok ng ating mga ninuno, na tinatawag na Calatagan pot, na tinatayang nalikha noong 1,200 AD.

Tinalakay naman ni Jose Rizal sa Kabanata 25 ng kanyang nobelang Noli Me Tangere ang hinggil sa baybayin, bagamat hindi niya ito tahasang tinukoy na baybayin, dahil ang sinusulat umano ni Pilosopo Tasyo ay para sa hinaharap. Mahihinuha lamang na ito'y baybayin sa tanong ni Ibarra kung anong wika sumusulat ang matanda, at sinagot siyang sa sariling wika.

"Sumusulat kayo ng heroglifico? At bakit?" Tanong ni Crisostomo Ibarra kay Pilosopong Tasyo.

"Upang huwag mabasa sa panahong ito ang aking sinusulat."

Si Ibarra ay napatitig sa kanya at sumagi sa isipan na may katotohanan ngang baliw ang matanda. "Bakit kayo sumusulat kung ayaw ninyong mabasa ang inyong isinusulat?"

"Dahilan sa hindi ko inilalaan sa ating mga kapanahon ang aking sinusulat kundi sa ibang panahong darating. Kung mababasa ng ating mga kapanahon ang aking mga sinusulat ay marahil susunugin ang aking mga aklat, ang aking hinarap na gawain sa buong buhay; samantalang sa isang dako, ang henerasyon na makakaalam sa kahulugan ng mga titik na ito ay pawang matatalino, mauunawaan nila ang ibig kong ipaalam at masasabi nilang: "Hindi ang lahat ay nakatulog sa kapanahunan ng ating mga ninuno." Ang lihim o ang mga di-karaniwang titik na ito ay siyang nakapagliligtas sa aking gawa sa kamangmangan ng tao, gaya rin naman ng pangyayaring ang lihim at mga kung anu-anong mga paraan ay siyang nakapagligtas sa maraming katotohanan sa mapanirang kamay ng mga kaparian."

"At sa anong wika kayo sumusulat?" tanong ni Ibarra matapos ang mahabang pagkakapatigil.

"Sa wika natin, sa Tagalog."

Ang sinipi kong bahagi ng kabanatang ito mula sa Noli ang inilagay ko sa Paunang Salita ng aklat kong "Ningas-Bao: Katipunan ng 15 Piling Sanaysay at 15 Tula" na nalathala noong Nobyembre 2007. Nagkaroon ng kopya nito ang butihin kong kaibigan at historyador na sa Ginoong Ed Aurelio C. Reyes, na siya ring pasimuno ng Kamalaysayan (Kampanya para sa Kamalayan sa Kasaysayan, na sa kalaunan ay naging Kaisahan sa Kamalayan sa Kasaysayan). Mula rito ay isinulat niya ang maikling nobelang "Tasyo! Ngayon na ba ang bukas na habilin ng pantas?" na nalathala noong 2009. Inamin mismo sa akin ni Ginoong Reyes na sa paunang salita ng aklat kong "Ningas-Bao" niya nakuha ang tema ng isinulat niyang nobela. At nagkaroon din ako ng kopya ng nobela noong Enero 15, 2010, ang petsa ay batay sa kanyang maikling mensahe sa akin na sinulat niya sa aklat. Ang Kabanata ring ito mula sa Noli Me Tangere ang inilagay ni Ginoong Reyes sa pahina 3 ng kanyang nobela bilang Pambungad.

Napag-usapan din namin ni Ginoong Reyes na ang heroglificong tinutukoy ni Ibarra na sinusulat ni Pilosopo Tasyo ay ang baybayin. Dahil na rin sa pag-amin ni Pilosopo Tasyo na sumusulat siya "sa wika natin, sa Tagalog." Ito ang tinutukoy ni Bonifacio sa kanyang akda na "bata't matanda at sampung mga babae ay marunong bumasa at sumulat ng talagang pagsulat nating mga Tagalog."

Malinaw na natalakay sa nobela ni Reyes ang paraan ng pagsulat ng ating mga ninuno, na siyang paksa ng buong nobela. May iba't ibang katawagan sa katutubong pagsulat ang isiniwalat sa nobela. Ito'y ang alibata, baybayin, at pantigan. Sa pamamagitan ng mga tauhan sa nobela, malinaw na naipaliwanag ang mga ito. Halimbawa na lang yaong nasa mga pahina 18-19:

"... At nakita ng pinsan kong si Ellen yung ancient Tagalog writing na nasa libro ni Agoncillo."

"Ancient Tagalog script? Ano 'yon, alibata?"

"Well, actually, imprecise term yata yung 'alibata'," pasok ni Annie, "hindi kasi letters, 'baybayin' ang tawag. Tapos, may gumawa na nga ng popular version daw na tinatawag nilang 'pantigan.' Para raw sa beginners. I've been teaching this pantigan system to my Philippine History students, and they are fast learners on this. And Liza here was one of the fastest."

"Yun nga pong nasa libro ni Agoncillo ay halos kapareho ng pantigan na 'tinuturo sa amin ni Ma'am Aguila. At yun nga ang nakita ni Ellen sa libro."

Nagpatuloy siya. "Pero may ipinakita siya sa akin na nakasulat naman sa baybayin, yung talagang ginagamit noon ng mga ancestors natin for thousands of years bago dumating ang Spanish colonizers."

"What's the big difference ba? O, heto na'ng extra rice ko. Share tayo?"

"Konte, sige... ops! Thanks! The big difference really made a big difference. Ang kaibhan kasi, itong baybayin eh walang isinusulat na silent syllables, I mean, hindi na isinusulat ang consonant symbols kung hindi naman sinusundan ng vowel sound. Halimbawa, yung apelyido mong Floresca, kapag nakasulat sa baybayin ay parang 'loreka' at utak na ng bumabasa ang magdadagdag ng missing consonant sounds para pag bigkasin niya ay tama na ulit. Mas magaling at mas mabilis di-hamak ang utak ng mga ninuno natin kesa sa atin ngayon, pag ganoon ang titingnan mo."

Ito ngayon ang problema ni Liza at nagkausap sila ng kanyang guro. Basahin natin ang mga pahina 21-22 ng nobelang Tasyo:

"... May ipinakita kamo ang pinsan mo na nakasulat sa 'alibata'."

"Sa baybayin po, Ma'am"

"Okay, sa baybayin, with than big difference you both just explained. So how did that become a big problem that could bring tears to your eyes, Liza? Anubayannn??!!!"

"Dahil marunong po ako ng pantigan, na tinuro sa 'min ni Ma'am Aguila, naisip kong pasiklaban yung cousin ko. Ipapakita ko sana sa kanya na kaya kong basahin 'yon. Pero di ko pa talaga kayang basahin dahil nasa baybayin pala nakasulat, kaya wala nga ang mga tahimik na pantig. Yung unang word pa lang, ang tingin ko sa pagkakasulat ay 'mula.' Pero pwede rin palang 'mulat,' na tinanggal lamang ang huling consonant dahil di nga iyon nasusundan ng vowel sound. Sa context po, parehong pwede, pero may kaibahan na talaga sa meaning."

Sa pagkakapaliwanag ng mga tauhan, magkakaiba ang baybayin at pantigan, lalo na ang tinukoy na imprecise term, alibata, bagamat pare-parehong sinasabing panulat ng ating mga ninuno. Ang baybayin ang orihinal na katawagan, ang pantigan ang popular na bersyon ng baybayin na pinagaan para sa bagong henerasyon, at ang katawagang alibata na naimbento lamang nitong nakaraang siglo, noong 1914.

Narito naman ang bahagi ng Kabanata 12 na pinamagatang "Hiwaga sa Kasimplehan" ng nobelang Tasyo, mp-74-76, hinggil sa talakayan nina Prof. Annie Aguila, Dr. Margallo at Dr. Regalado, sa harap ng isang forum. Dito'y pinagtatalunan ang isang dokumento mula umano sa isang totoong Pilosopo Tasyo na nakasulat sa baybayin:

Iniabot kay Prof. Annie ang mikropono... "Thank you! First of all, I have to tell you clearly that neither I nor my student in Philippine History, Miss Liza Padilla, is claiming anything about the authorship of this manuscript, wala pa kaming katiyakan tungkol sa pinagmulan ng mensaheng ito. Sa pagbanggit nga lamang sa ilang tauhan at eksena ng nobelang Noli Me Tangere ni Gat Jose Rizal, tila nais palabasin ng sumulat na siya ay si Pilosopong Tasyo..."

Paismid na sumabat si Dr. Margallo: "... na isa namang fictional creation ni Rizal, the author of the Noli...

Si Dr. Regalado naman ang di nakatiis at pumasok. "Hmmm... moderator interrupts to editorialize! Nagsisingit ng sariling opinyon!"

Na di naman pinalampas... "Hindi opinyon! Fact naman 'yon, na kathang isip lang ni Rizal ang nasa Noli!"

"Tila di naniniwala si Dr. Margallo kay Rizal mismo. Sinabi ng ating bayani na totoong lahat ng nasa Noli at mapapatunayan raw niya ito. Anyway, why don't we let Prof. Aguila continue her presentation? Dr. Aguila, please continue..."

Nagpatuloy nga ang guro. Ang napakamahiwaga nga rito ay ang laman mismo ng mensahe, at ang nakuha namang impormasyon na lolo pa sa tuhod ni Miss Padilla ang dating nag-iingat nito. Which implies na matagal na rin itong naisulat, kung sinuman nga ang sumulat. Mahiwaga ang mensahe dahil sa kasimplehan niya. Nakakapagtaka kung bakit ang napakasimpleng sinasabi ng mensahe ay ginugulan pa ng napakalaking effort para mapreserba at mapaabot sa ngayon o sa future pa.

"Napakalaki nga ng hirap ni Prof. Annie sa pag-intindi sa nakasulat," wika ni Dr. Regalado, "dahil sa baybayin ay wala ang tahimik na pantig, at ako, tulad ninyong kasalukuyang mga salinlahi ay pinanawan na ng sapat na talinong ginamit ng ating mga ninuno sa pag-uunawa sa ganito."

"Hindi madaling mapagpipilian ang mga katagang bala, balat, balak, balam, balang, balag at pati bakla kung wala ang ganitong talino ng ating mga ninuno," pasok uli ni Prof. Aguila, "sapagkat sa baybayin, sa kanilang panulat, ay pare-pareho lang ang ispeling, ang pagkakasulat ng lahat ng mga katagang iyon! Alam nyo ba na ang katagang "ang" at ang katagang "at" ay magkapareho lang ang itsura sa baybayin? Pero pinagtiyagaan ko hanggang matapos, pinagpuyatan ko halos gabi-gabi, nakaubos ako ng balde-baldeng kape, dahil sa ang nabubuo ay malinaw na malalim ang kahulugan ng mensaheng ito. Nadama kong napakaimportante ng mensaheng ito, sinupaman ang sumulat!"

Sa ngayon, bihira na ang gumagamit ng baybayin. Kung mayroon man, mangilan-ngilan na lang. Naisipan ko nga noon na gumawa ng palaisipan batay sa baybayin. Sinubukan ko lang, ngunit nagawa ko rin. Ginawa ko muna iyon sa papel, hanggang idisenyo ko gamit ang pagemaker. Ang problema lang, sino ang maglalathala nito gayong wala namang pahayagan o magasin na naglalathala sa baybayin?

Hinggil naman sa katawagang 'alibata', malinaw na natalakay ng aking guro sa pagtula na si Ginoong Michael Coroza sa kanyang kolum na Haraya sa magasing Liwayway, Hulyo 22, 2013, p. 26, ang pinagmulan ng salitang "alibata":

"Sino ba ang may pakana ng 'alibata'? Si Dr. Paul Rodriguez Versoza ng Orion, Bataan, na nag-aral sa Fordham University sa New York at sumailalim din sa pagsasanay sa Cathedral College, University of Missouri, at Unibersidad ng Pilipinas. Siya ang lumikha ng salitang "alibata." Hindi niya kasi maresolba kung bakit iisa ang panawag ng mga Filipino sa alpabeto at sa proseso ng pagbaybay ng mga salita - BAYBAYIN. Ito ang tawag ni Jose Rizal dito at ng kanyang mga kapanahon at maging ng mga naunang historyador na Espanyol na nagsulat tungkol sa kasaysayan ng Filipinas. Kaya nga idyomatiko sa atin ang sabihing "pakibaybay mo nga ang salitang ito" sa halip na "pakialibata mo nga ang salitang ito."

"Hayaan ninyong sipiin ko rito ang mismong sinabi ni Dr. Versoza hinggil sa kanyang pag-imbento ng salitang "alibata." Galing ito sa kanyang aklat na Pangbansang Titik nang Pilipinas (Philippine National Writing) na ipinalathala niya noong 1939. May orihinal na kopya ang librong ito sa aklatan sa Unibersidad ng Santo Tomas at natitiyak kong may sipi rin ito sa Pambansang Aklatan ng Filipinas. Narito ang isang napakahalagang talata niya sa pahina 12 ng nasabing aklat:

"In 1921 when I returned from the Unites States to give public lectures on Tagalog philology, calligraphy, and linguistics I Introduced the word ALIBATA, which found its way to newsprints and often mentioned by many authors in their writings. I coined this word in 1914 in the New York Public Library, Manuscript Research Division, basing it on the three MAGUINDANAO (Moro) arrangements of letters of the alphabet after the Arabic ALIF, BA, TA (Alibata) "F" having been eliminated for euphony sake."

Balikan natin ang nobelang "Tasyo" na kinapapalooban ng maraming pagtalakay hinggil sa panulat ng ating mga ninuno. Maraming impormasyon sa nobelang "Tasyo" na ating malalaman at mauunawaan, at kumatha pa ang nobelistang si Reyes ng sanaysay na pinamagatang "Ang Naitagong Habilin ni Tasyo" na nasa pahina 103-109 na inilagay niya bilang Dagdag 1 pagkatapos ng kanyang nobela. Para kay Reyes, ang Tasyo sa Pilosopong Tasyo ay Tayo. Ibig sabihin, tayo bilang mamamayan, tayo bilang nagkakaisang bayan.

Tinangka rin ni Reyes na buuin sa isip ang haka niyang isinulat na heroglipiko o nasa panulat na baybayin na pinuna ni Ibarra habang kausap niya si Pilosopo Tasyo. Ito ang nilalaman ng "Ang Naitagong Habilin ni Tasyo". Halina't pagnilayan natin ang ilang talata sa sanaysay na ito:

"Sa sarili kong panahon, sa panahon ng pagsusulat ko nito, aking napagtanto na kulang at hindi pa hinog ang mga karanasan ng bayan upang maunawaan ng aking mga kababayan itong mga pangungusap ko, kabilang si Ginoong Ibarra na naparito kanina habang isinusulat ko pa ito. Kaya't hindi ko na binago ang kanyang pag-aakala na heroglipiko ang aking isinusulat, sapagkat ito ay nakatuon hindi sa kasalukuyang mga utak, kundi sa makauunawa rito nang ganap. Sa hinaharap."

"Ang paglitaw ng liham kong ito sa kamalayan ng madla ay magiging hamon nawa sa tunay na mga anak ng Bayan na sikaping tuklasin nang ganap ang mithiin ng aking mga kataga. Kung sadyang hindi makapag-aani ng mapitagang pansin ng balana, aking isinasamo at ipinakikiusap na ito'y pag-ukulan ng malalim na mga pag-uusap at pagkalooban din ng sikap na maigawa ng maraming sipi na maingat na isusulat-kamay upang may ilan man lamang na sipi na makaaabot sa susunod pang mga salinlahi, upang makamit na nila ang kaganapan ng bagong bayang di na kinukubabawan pa ng kalakaran, kaisipan at diwang makabanyaga. Ang lahat ng mag-aambag ng pawis at panahon sa ganitong pagsisikap ay magkakilalanan at magmahalan sana pangunahin sa pamamagitan ng pagsasabuhay ng pagpapakatao at pakikipagkapwa-tao. Magkakilalanan din nawa sa sama-sama nilang pagpapahalaga sa katagang... Tayo."

"Palagian sana nating isipin, bigkasin, at dinggin ang katagang 'tayo' sa tuluy-tuloy na bulong ng ating budhi. Kilalanin natin ito sa diwa ng bayanihan at sa kapangyarihang nalilikha ng pagsasabuhay ng diwang ito. Tayo ang gaganap. Tayo ang makikinabang. Tayo ang giginhawa. Ang ganitong bulong ang pinakaugat ng bawat pagtulong."

"Buo ang aking paniniwala na darating at darating ang araw ng ating paglaya. Sa katunayan, tayo, ang ating kaisahan bilang pinagsama-samang sari-sarili, ang tunay na Hari ng Katagalugan sa dakilang alamat ng Pamitinan. Iisang paa na lamang ang nakagapos pa ng tanikala! Humahakbang ba siya, tayong lahat, papalabas mula sa yungib ng kadiliman, yungib ng kawalang malay sa tunay nating kaisahan, sama-samang sisigaw ng paninindigan sa kalayaan, at sama-samang maglalakbay patungong liwanag ng kaisahan, kalayaan at kaginhawahan."

"Ang bawat makababasa ay hinahamong dumugtong ng sariling ambag sa ganitong pagsisikap. Tanggapin po nawa ninyong lahat ang aking pasasalamat."

Puri ng Babae Bilang Paksa sa Koreanovelang "The Love Story of Kang Chi"

PURI NG BABAE BILANG PAKSA SA KOREANOVELANG "THE LOVE STORY OF KANG CHI"

ni Gregorio V. Bituin Jr.

I

Matindi ang dalawang magkasunod na araw na panonood ko ng pagsisimula ng bagong Koreanovela sa ABS-CBN, Channel 2, ang "The Love Story of Kang Chi". Inabangan ko ang Koreanovelang ito, pagkat may tila Bruce Lee o Jet Li na labanan na ipinakita sa patalastas ng istorya. Ito ang nagtulak sa akin upang panoorin ito. Matindi ang banghay sa simula ng nobela dahil inumpisahan ito sa paksa ng pagtatanggol ng babae sa kanyang puri.

Nagsimula ang kwento nang dalhin ng isang karwahe ang tatlong kabataan sa isang bahay-aliwan. Ipinagbili sila roon ng mga kumupkop sa kanila nang mapaslang ang kanilang ama. Dalawang babae at isang lalaki. Ang bidang babae ang panganay at bunso ang lalaki, habang ang isa pang babae ay tagapanglingkod. Ang magkapatid ay anak ng isang punong ministro na pinagbintangang nagtaksil sa bayan. Pinaslang ang kanilang ama ng kanyang alagad na isa ring opisyal ng pamahalaan. Ang dalagita ay nasa labimpitong taong gulang, ang kanyang bunsong kapatid na lalaki naman ay nasa labinlimang taong gulang, at ang tagapaglingkod na babae, marahil, ay labimpitong taong gulang din.

Nang malaman ng dalagita na ang lugar na iyon ay isang bahay-aliwan, tumanggi siyang pumasok doon, dahil ikinatuwiran niyang ayaw niyang maging Kiseng, o isang babaeng alipin at tagapag-aliw ng mga lalaki.

Dumating ang punong Kiseng at pinagsabihan ang dalagita na ibinenta na siya sa bahay-aliwan. Ngunit iginiit ng babae na hinding-hindi siya papasok doon, dahil alam niya kung ano ang mangyayari sa kanya doon. Siya'y magiging Kiseng din, o sa kontemporaryong wikang Filipino, ay hostes sa kabaret. At hindi lang basta hostes, o simpleng tagaaliw, kundi paka, o yaong kung nais ng kostumer na gamitin ang katawan niya ay magagawa nito.

Dahil sa pagtanggi ng babae, pinahubaran siya ng Punong Kiseng, o Mama-sang sa terminong Japayuki (o marahil mas higit pa rito ang kahulugan), sa mga tauhan nito, at itinali siya sa isang puno, na tinaguriang "puno ng kahihiyan". Itinali siya upang palambutin at paamuin hanggang sa tanggapin niya ang kanyang kapalaran - ang maging isang ganap na Kiseng. Ngunit matatag ang paninindigan ng dalagita. Di na baleng mamatay siya huwag lamang makapasok sa lugar na iyon.

Sa unang araw ay pinagkaguluhan siya ng mga tao at pinagbabato. Hindi siya kilala bilang isang babaeng nabibilang sa maharlikang angkan, dahil na rin sa wala siyang suot na maringal na damit, maliban sa panloob. Tatlong araw ang lumipas, wala siyang kain. Hanggang sa siya'y manghina at mawalan ng malay. 

Sa dako pa roon ay may isang nilalang, isang gumiho, na sa sarili nating wika ay taong lobo. Marahil ay werewolf sa wikang Ingles. Isa itong binata sa anyo ngunit napakalakas, kalahating tao at kalahating lobo. Nais niyang iligtas ang babae, ngunit pinigilan siya ng kanyang kaibigan. Nang balikan niya ang babae ay wala na ito. Nadala na sa loob ng bahay-aliwan.

Panahon iyon ng lipunang alipin sa Korea. Mula sa maharlikang pamilya ang magkapatid.

Kinagabihan, ang taong pumatay sa kanilang ama ay naroon sa bahay-aliwan, nagsasaya at nag-iinom kasama ng ilang Kiseng. Dumating ang Punong Kiseng at nag-usap sila. Hiniling ng lalaki na nais nitong ito ang makauna sa babaeng bihag. Ipinagmayabang pa nitong ipinangako nito sa ama ng dalagita, na isang pambabastos, na siya ang unang sisiping sa dalagita, na dahilan upang magalit ang ama ng dalagita hanggang ito'y patayin ng opisyal. Nais ng opisyal na siya ang wawasak sa basal na puri ng dalagita, ngunit kailangan ng seremonyas. Ayon sa Punong Kiseng, aabot ito ng mga tatlong buwan, ngunit nais na ng opisyal na madaliin ito at gawin itong limang araw. Walang nagawa ang Punong Kiseng kundi ang sumunod. Kundi'y maaari siyang patayin ng lalaki.

Nang magising ang dalagita, nasa loob na siya ng isang silid. Nagpilit siyang tumayo. Nang tanungin niya ang kanyang tagapaglingkod, sinabi nitong nasa loob sila ng bahay-aliwan at inaapoy siya ng lagnat. Agad siyang bumangon. Nais niyang lumabas sa silid na iyon, sa lugar na iyon.

Nakaisip ng paraan ang Punong Kiseng. Kaya nang pumunta ito sa silid ng dalagita, sinabihan nito ang dalagitang dapat siyang sumunod kundi'y masasaktan ang kanyang kapatid. Ngunit nagmatigas pa rin siya. Binuksan ang pinto at nakita niya ang kanyang bunsong kapatid na nakagapos. Matigas pa rin ang kanyang paninindigan. Ayaw niyang maging Kiseng. Kaya inutusan ng Punong Kiseng ang mga tauhan nito na pagpapaluin ang kanyang kapatid na lalaki. Di siya nakatiis na nakikita ang kapatid na pinarurusahan, kaya sinabi niyang susundin na niya ang Punong Kiseng, pawalan lamang ang kanyang kapatid.

Mula noon, naging sunud-sunuran na ang dalagita sa Punong Kiseng. Hanggang sa dumating ang ikalimang araw na siyang usapan ng Punong Kiseng at ng opisyal ng pamahalaan na pumatay sa kanyang ama. 

Nang umagang iyon, napag-usapan ng kanyang kapatid na lalaki at ng isa pang alipin na tutungo ang nasabing opisyal sa gabi. At napag-alaman ng lalaki na ang pumatay sa kanyang ama ang makakasiping ng ate niya sa gabi. Kaya pinakiusapan ng binatilyo ang babaeng tagapaglingkod ng kanyang ate na iligtas ang kapatid. Ginawan ito ng paraan ng babae, at nagpalit sila ng damit ng dalagita. Tumakas ang magkapatid patungong kagubatan.

Nalaman ng Punong Kiseng ang kanilang pagtakas kaya ipinahanap sila. Naghiwalay silang magkapatid upang makatakas man lang ang isa sa kanila at mailigaw ang humahabol. Nais na ng dalagang harapin ang kanyang kamatayan kaysa magpadakip sa mga humahabol. Hawak ang isang manipis na panaksak ay may kung anong sinag na animo'y alitaptap ang dumapo, nakaramdam siya ng pagkahilo, at nawalan ng malay-tao. Nahintakutan ang mga tumutugis sa dalagita. Nagpakita ang gumiho sa mga tumutugis sa dalagita. Inaaninag nila kung ano ang kanilang nasa harapan. Isang nagtatapang-tapangan ang bumunot ng espada upang daluhungin ang gumiho (taong-lobo). Tila hinipan ng malakas na hangin na itinaboy ang mga manunugis at nabitawan nila ang dalang mga sulo. Nagtakipan sila ng tainga dahil sa nakangingilong alulong ng taong-lobo. Nag-alisan palayo ang mga ito. Nakaligtas ang dalagita dahil ipinagtanggol siya ng gumiho at naitaboy nito ang mga manunugis. Ngunit ang babaeng tagapaglingkod na kanyang kapalitan ng damit ang siyang napariwara ang puri sa kamay ng opisyal.

Kinaumagahan, ang kanyang kapatid na lalaki ay nahuli ng tatlong maton, at dinala sa opisyales ng pamahalaan. Binitay ang bunso niyang kapatid sa harap ng maraming tao. Nakita iyon ng babaeng tagapaglingkod, na sa kalaunan ay nagpakamatay din sa silid sa loob ng bahay-aliwan.

II

Unang dalawang araw, at dalawang oras ng nasabing Koreanovela, ngunit trahedya agad ang sumalubong sa manonood.  Di pa kilala ng kababaihan noon ang kanilang karapatan bilang babae, at nangingibabaw pa rin noon ang patriyarkal na lipunan.

Mahalaga noong panahong iyon ang puri ng babae, at ibibigay lamang niya iyon sa kanyang mapapangasawa. Hindi rin nila ipinakikita sa publiko ang anumang panloob na bahagi ng katawan. Kaya nang hubaran na ang dalagita at igapos sa "puno ng kahihiyan", talagang pambabastos na iyon sa kanyang dangal bilang babae. Hindi ito kagaya ng modernong panahon na iilan na lamang marahil ang nagpapahalaga sa pagkabasal o pagkabirhen ng babae. Lalo na yaong mga galing sa lalawigan o mahihirap na pamilya.

Maganda ang banghay ng unang dalawang oras ng nobela, ngunit nagkaroon ito ng isang hindi mapaniniwalaang pangyayari. Kumbaga sa mga akda noong panahon ng Griyego, ginamit ang pamamaraang kung tawagin ay deux ex machina, o iyun bang sa tindi ng pangyayari'y wala nang kawala sa kamatayan ang bida ngunit biglang lilitaw ang isang bathala mula sa itaas at ililigtas ang bida. Ginagamitan ng makina ang mga tauhan sa entablado noon upang magmistulang galing langit ang bathala o lumilipad ang isang aktor sa dula. 

Ang paglitaw ng gumiho (taong-lobo) sa kwento ang deux ex machina. Wala nang kawala ang mga nagsitakas sa tindi ng pwersa ng mga tauhang naghahanap sa magkapatid. Hindi naresolba ang problema ng magkapatid sa pamamagitan ng natural na paraan, o iyong hindi na nangangailangan ng mga supernatural na pwersa upang makaligtas sa tiyak na kamatayan. Kundi mga pangyayaring kayang maisagawa ng mga abot-kamay na solusyon.

Maganda ang paksa, dahil pagpapakita ito ng pagtatanggol ng babae sa madudungisan niyang dangal. Ngunit dahil sa pagpasok ng gumiho ay hindi naresolba sa natural na paraan ang naganap na krisis sa buhay ng magkapatid.

Ang deux ex machina ng gumiho ang nakapagpawala ng interes sa istorya ng pagtatanggol ng babae sa kanyang sariling puri. Bigla nang napunta ang interes ng manonood sa mga supernatural o sa taglay na lakas at kapangyarihan ng gumiho na tutungo sa magaganap na pag-iibigan nila ng bidang dalagita, at mailalayo na ito sa paksa ng pagtatanggol sa puri ng babae.

Nagsisimula pa lamang ang nobela, at dalawang oras pa lamang ang aking napanood. Mahaba pa at ilang linggo pa ang lilipas, marahil ay dalawa o tatlong buwan bago matapos ang "The Love of Kang Chi". Napakagandang istorya sa simula, ngunit sa palagay ko'y nabali ang banghay sa tamang pormula ng pagresolba sa problema. 

Gayunman, iyon talaga marahil ang nais ng sumulat ng kwentong iyon - isang pag-iibigan ng isang taong-lobo (gumiho) at ng isang babaeng anak ng punong ministro. Marahil, hindi na intensyon ng manunulat ang pagresolba sa pagtatanggol sa puri ng babae, kundi kung paano ba nagkita at nag-ibigan ang taong-lobo at ang babae. Ipinaubaya na ng kwentista sa supernatural ang paglutas sa problema, na marahil siyang ikasusuya ng manonood na umaasang maresolba ng bidang babae ang muntik nang pagwasak sa kanyang puri sa pamamagitan ng mismong talino at kakayahang lumaban ng babae.

Matibay ang paninindigan at matatag ang babaeng bida, kaya tiyak na kakayanin niyang ipagtanggol ang kanyang puri sa sinuman, at hindi ito mapariwara. Bagamat ang isa niyang opsyon ay ang pagpapatiwakal upang hindi na siya pakinabangan ng taong pumatay sa kanyang ama. Ang pagtatanggol niya sa kanyang puri ay isang magandang katangian ng isang matalino at matatag na babae.

Panahon iyon ng sinaunang Korea kaya asahang hindi pa ganoon katindi ang pagtingin sa karapatan ng kababaihan bilang kapantay ng lalaki. Kahit sa modernong panahon, nagaganap pa rin ang pandarahas sa kababaihan. Wala pang kalahating siglo ang nakararaan nang maisabatas sa ating bansa ang Republic Act 9262 o yaong tinatawag na Anti-Violence Against Women and Their Children Act of 2004 o Anti-VAWC Law. Ngunit kahit mayroon nito ay patuloy pa ring nagaganap ang karahasan sa kababaihan. Gayunman, dapat na mas maipaunawa pa sa mayorya ng mamamayan ang batas na ito, kundi'y katulad pa rin tayo ng sinaunang Korea na ang pagtingin sa babae ay mababa.

Bagamat iba ang banghay ng nobela sa inaasahan ng manonood, maganda pa ring panoorin at abangan ang "The Love Story of Kang Chi", hindi lamang sa isyu ng pag-iibigan ng dalawa, hindi lang para aliwin tayo, kundi sa iba pang aspeto nito, tulad ng pag-abang sa katauhan ng mga bida. Ano pa ba ang kayang maipakita ng matatag at matapang na bidang babae? Paano kung mawala na at mapatay ang kanyang tagapagtanggol na taong-lobo? Sino na ang magtatanggol sa kanya? Ano pang temang may kaugnayan sa panahon natin ngayon ang maaari pang mapag-usapan? Dahil tema ng puri ang unang bungad ng istoryang ito, maprotektahan kaya niya ito o madudungisan ito? Sino at paano ito madudungisan? Paano muling tatayo at magpapakatatag ang babaeng dinungisan ang puri? 

Di ko pa kabisado ang ilang detalye, lalo na ang pangalan ng mga bida at kontrabida. Gayunpaman, abangan ang istoryang ito tuwing ikalima ng hapon sa ABS-CBN Channel 2 mula Lunes hanggang Biyernes.

Ang Multong Daga sa Kisame

ANG MULTONG DAGA SA KISAME

ni Gregorio V. Bituin Jr.

Minsan, sa pagpasok ko sa isang opisina dito sa lungsod, naroon ang isang may katandaan na ring babae na mula sa probinsya. Narito siya sa Maynila bilang bahagi ng exposure program ng opisina.

Ang opisina ay pwedeng tulugan sa gabi, lalo na't galing siya sa probinsya at iyon lang ang pwedeng mauwian. Dalawang buwan ang ilalagi niya sa opisinang iyon.

Naroon ako para magtiklop ng ilang babasahin upang ito'y maging aklat. Ilang araw din ako roon dahil mahigit 200 pahina ang librong dapat kong tiklupin. At 300 ang bilang ng dapat magawang aklat.

Nakakuwentuhan ko ang matanda. Hindi raw siya makatulog doon pag gabi, dahil nakakarinig siya ng mga naghahabulan. Palagay daw niya'y may multo. Aakyat siya ng ikalawang palapag dahil naroon ang tulugan ngunit ganoon pa rin. Bababa siya sa sala ngunit naririnig pa rin niya ang mga yabag na iyon.

Tanong ko, "Anong ginagawa nyo pag naririnig nyo iyon?"

Anya, "Nagtatakip na lang ako ng kumot, pero hindi ako natutulog. Minsan, natutulog na lang ako pagdating na ng umaga."

"Hindi nyo ba tiningnan man lamang kung kaninong yabag ang naririnig nyo pag gabi?"

Sagot niya, "Natatakot ako. Baka makita ko yung multo?"

"Naniniwala pala kayo sa multo. Paano kung akyat-bahay pala yung naririnig nyong yabag, at ninanakawan na pala kayo?"

"Hindi ko alam," sabi niya, "Takot talaga ako sa multo."

Ilang gabi rin akong nakatulog doon. Hanggang isang umaga, nakita ko yung tubo sa kusina, na daanan ng tubig mula sa alulod, na butas, at pagbukas ko ng pinto ng kusina, may kung anong itim na parang may buntot ang dagling pumasok sa butas na iyon. Marahil natakot sa pagbukas ko ng ilaw.

Tinawag ko ang matanda. Tinuro ko sa kanya ang pinagdadaanan ng daga na siya marahil laging nag-iingay sa kisame pag gabi.

Doon lang napagtanto ng matanda na hindi pala multo ang naririnig nyang mga yabag, kundi mga daga. Marahil, dahil madilim sa kisame ay di nito agad makita ang daraanan at sa kahahanap ay takbo ng takbo. O kaya naman ay naroon sa isang sulok ng kisame ang mga bubuwit na pinapakain nito at hinahanap nito ang mga iyon sa gabi.

Mula noon, hindi na umaangal ang matanda sa gabi-gabing yabag sa kisame dahil wala pala talagang multo. 

Sabi ko nga sa kanya, lumaki ako dito sa lungsod, at pag may narinig kaming mga yabag, hindi namin naiisip ang multo kundi ang magnanakaw o akyat-bahay na maaaring pumasok sa aming silid. Kaya dapat kaming maging mapagbantay. Iniisip ay multo pero ninakawan ka na pala ng multong iniisip mo. Ang masakit, ang multong kinatatakutan mo ay totoo palang taong papatay sa iyo, lalo na't pag nahuli mo siyang nagnanakaw ng gamit mo.

Sa totoo lang, nalaman ko lang ang mga pagkatakot sa multo sa mga sinehan, lalo na yung Shake, Rattle and Roll, na nakailang bersyon na. Iba't ibang bersyon ng pelikulang ito ang lumalabas kundi man taun-taon ay kada dalawa o tatlong taon. Ang huli ngang ipinalabas ay ang Shake, Rattle and Roll 14. Ibig sabihin, pang-14 na bersyon na iyon.

Sabi naman ng matanda, lumaki siya sa probinsyang usong-uso ang mga katatakutan kaya pag kumagat na ang dilim ay naroon na sila sa bahay at hindi na naglalabasan. Maagang matulog sa gabi at maaga ring magigising upang pumunta sa bukirin.

Naalarma rin ako na kung may daga sa kisame, maaaring masira nito ang mga dingding, o mangatngat kahit na mga kable ng kuryente, kaya dapat itong mawala roon. Kaya ang ginawa namin, binuksan nang tuluyan ang kusina para makalabas nang tuluyan ang daga sa paghahanap ng pagkain, saka namin papasakan o kaya'y tatapalan ang butas na tubong tumatagos papuntang kisame. Kailangang mag-ingat dahil pag namatay ang daga sa loob ng kisame, tiyak na mamamaho iyon, at magiging malaking abala sa loob ng opisinang iyon.

Gayunman, sa pagpapaliwanagan, natapos na rin ang takot ng matanda sa multong daga sa kisame.

Andres Bonifacio, a-tapang, a-tao

ANDRES BONIFACIO, A-TAPANG A-TAO
ni Gregorio V. Bituin Jr.

Umagang-umaga ng Sabado, Agosto 17, 2013, kasagsagan ng ulan, ngunit pinilit kong dumalo sa isang panayam hinggil sa isang tulang pambata kay Bonifacio. Kailangang naroon na ako ng ikasiyam ng umaga sa panayam na "Aputol apaa, hindi atakbo: Si Bonifacio at ang Siste sa Istorya Bilang Kabilang Mukha ng mga Kabayanihan" sa Faura Hall AVR, Pamantasang Ateneo de Manila sa Abenida Katipunan sa Lungsod Quezon.

Ayon sa imbitasyon, ang nasabing panayam ang "una sa apat na lekturang pagpupugay sa Supremo ng Katipunan ng mga makata mula sa Linangan sa Imahen, Retorika, at Anyo (LIRA), sa pakikipagtulungan ng Matanglawin, Opisyal na Pahayagang Pangmag-aaral ng Pamantasang Ateneo de Manila." Kasabay ng aktibidad na iyon ang isa pang aktibidad na nais kong puntahan sa Lopez Museum sa Makati. Ito yung Poetry of the Stars na nagsimula ng ikasampu ng umaga hanggang ikalima ng hapon. Ngunit pinili ko munang dumaan sa Ateneo upang daluhan ang mahalaga ring panayam na hinggil kay Bonifacio.

Sa pamagat pa lang ay alam ko na kung ano ang bibigkasing tula, ngunit nais kong marinig ang ilang mga paliwanag ng tagapagsalita. Narinig ko na ang tulang iyon noong bata pa ako. Ang tagapagsalita ay si Prof. Joselito D. Delos, na isang propesor sa Unibersidad ng Santo Tomas, na siyang itinanghal na Makata ng Taon 2013 ng Talaang Ginto.

Nasa apatnapung katao rin ang dumalo sa pagtitipon. Halos puno ang kabilang bahagi ng salansan ng mga silya dahil na rin mas malapit ito sa pintuan, habang tatlo lamang kami sa kabilang salansan ng mga silya, kaya madali akong nakita ni Prof. Delos Reyes. Ipinakilala siya ni Prof. Louie John Sanchez, na tatlong ulit namang itinanghal bilang Makata ng Taon. Nakahanda naman ang tagapagsalita dahil mayroon siyang powerpoint presentation ng kanyang panayam.

Sa pagtalakay ni Prof. Delos Reyes, binanggit niya ang siste o humor, na siya umanong katangian ng kanyang mga tula, na napapansin ng mga nakababasa nito. Binanggit niya ang ilang teorya hinggil sa humor, tulad ng relief theory, superiority theory, at ang incongruity theory. Naipahayag din niya ang isang rebisyon ng Lupang Hinirang noong bata pa siya'y naririnig niya, ngunit ayon nga sa kanya ay ipinagbabawal ng batas ang pagpapalit ng liriko sa Lupang Hinirang, lalo pa't ito'y humor.

Sa pagtalakay sa humor, binasa niyang halimbawa ang isang kwento ng katatawanan hinggil sa isang liham ng isang OFW (o yaong mga kababayan nating nagtatrabaho sa ibang bansa, partikular sa Middle East), na aniya'y matagal nang nagsisirkulo sa internet. Isa iyong liham ng anak hinggil sa kabaong ng ina na ipinadala sa Pilipinas. Hindi na nakasama ang anak, kundi nag-iwan na lamang ng habilin. Ang habilin, nasa loob ng kabaong ang mga pasalubong ng anak sa mga kamag-anak. Malungkot kung tutuusin ngunit ginawang katatawanan dahil nasa kabaong ang mga pasalubong na inisa-isang sinabi kung kanino ibibigay.

Hanggang sa dumako na kami sa mismong tula kay Bonifacio, kung paano ba ito nagawa, at nakagisnan na ito ng marami. Ito ba'y humor dahil tulang pambata at nakakatuwa? Narito ang tula:

Andres Bonifacio
A-tapang, a-tao
A-putol a-kamay
Hindi a-takbo
A-putol a-paa
HIndi a-takbo
A-pugot a-ulo
Hindi a-takbo
A-putol a-uten
A-takbo a-tulin

Ginamit sa paraan ng pagtula ang estilong pambata, pautal-utal. Halos wala rin umano sa lohika ang tula, dahil tiyak na pag pinutol ang paa, hindi talaga makakatakbo si Bonifacio, maliban na lamang kung may artipisyal siyang paa. Pag napugot na ang ulo, tiyak hindi na makakatakbo dahil patay na, maliban kung tulad ito ng manok na pag biglang pinutol ang ulo habang nakatayo pa ito ay nakakatakbo pa. Inilarawan lang sa naunang walong taludtod kung gaano katapang si Bonifacio na anuman ang maputol sa bahagi ng kanyang katawan, maliban sa uten ay hindi siya tatakbo. Ang siste ay nasa huling dalawang taludtod, pag uten na ang mapuputol, tatakbo na siya, dahil mawawala na ang simbolo ng kanyang pagkalalaki.

May ilang bersyon umano sa ibang lugar, tulad ng Pangasinan at Bulacan, ayon pa sa tagapagsalita. Ngunit imbes na "A-putol a-uten" ay "A-piga a-kalamansi" ang ipinalit doon.

Ganito ang bersyon:
Andres Bonifacio
A-tapang, a-tao
A-putol a-kamay
Hindi a-takbo
A-putol a-paa
HIndi a-takbo
A-pugot a-ulo
Hindi a-takbo
A-piga a-kalamansi
A-takbo a-tulin

Ayon pa kay Prof. Delos Reyes, hindi naman magkatugma ang "a-kalamansi" at "a-tulin", di gaya ng "a-uten" at "a-tulin".  Hindi ko lang nasabi na kung sa Batangas iyon naitula, na lalawigan ng tatay ko, imbes na kalamansi ay kalamunding ang masasabi doon, dahil magkatugma ang kalamunding at tulin. Kaya magiging ganito ang kalalabasan:

Bersyong Batangenyo:
Andres Bonifacio
A-tapang, a-tao
A-putol a-kamay
Hindi a-takbo
A-putol a-paa
HIndi a-takbo
A-pugot a-ulo
Hindi a-takbo
A-piga a-kalamunding
A-takbo a-tulin

Naisip ko tuloy na parang mali at hindi akma ang "a-piga kalamansi" kundi ipinilit lamang bilang kapalit ng "a-putol a-uten". Bukod pa roon, ginawang duwag si Bonifacio dito na tumakbo dahil pipigaan ng kalamansi. Hindi siya tulad ng matapang na si Don Juan na nagnais na mabitag ang Ibong Adarna na ang awit ay magpapagaling sa kanyang amang maysakit. Kailangan niyang hiwaan ng pitong ulit ang kanyang bisig at pigaan ito ng kalamansi o dayap ng pitong ulit din, dahil sa pitong awit ng Ibong Adarna na nakapagpapatulog. Mas kauna-unawa pa na tatakbo si Ka Andres kung "a-putol a-uten" dahil ito'y personal at hindi pulitikal. Di gaya ng "a-putol a-kamay" at "a-putol a-paa, hindi a-takbo" na marahil ay sa isang pulitikal na sitwasyon lamang maaaring mangyari, haharapin niya iyon ng walang takot, kahit maging kapalit noon ay ang kanyang buhay. Ibig sabihin, nababatay ang tapang sa mga pulitikal na sitwasyon at desisyon dahil kailangan ng lakas ng loob at tamang pagpapasya sa harap ng kaaway, at hindi sa masyadong personal na bagay tulad ng u-ten.

Binanggit din ng tagapagsalita ang ilang rebulto sa Valenzuela, tulad ng rebulto nina Captain Tiburcio de Leon at Delfin Velilla. HIndi malaman ang kwento ni Velilla, habang sa isang litrato naman ay General na ang ranggo ni De Leon, na ang ibig sabihin ay walang tiyak ang kwentong pangkasaysayan ng mga ito. Na parang pagbalewala rin sa mga bayani na hindi maikwento ang kanilang mga naiambag, na parang hindi naman talaga sila naging tao noon kundi imbensyon lamang, na siyang kinahulugang bangin ng mga taong nabanggit dahil hindi sila naitala sa kasaysayan, at kung naitala man ay tila nabaon na sa limot.

Pagkatapos ng kanyang panayam, may ilang mga nagtanong. May nagtanong hinggil sa nirebisang Lupang Hinirang. May isang nagsabing narinig niya kay Anjo Yllana sa palabas noon sa telebisyon na Palibhasa Lalaki, na pinagbidahan noon nina Richard Gomez at Joey Marquez ang tula hinggil kay Bonifacio. Ngunit bandang 1993-1994 lang ang palabas na iyon kaya mas matagal pa ang nabanggit na tula kaysa Palibhasa Lalaki.

Nang wala nang nagtatanong, tinawag ako ng tagapagsalita, at ipinakilala sa mga naroroon. Magkakilala kasi kami noong nasa kolehiyo pa. Nasa publikasyong pangkampus ako bilang manunulat ng aming pamantasan habang siya naman, sa pagkakatanda ko, ay nasa publikasyon din ng kanilang pamantasan. Pareho naming kaibigan si Benjo Basas, na isang makata at guro at muntik nang maging kongresista bilang unang nominado ng Ating Guro Party List.

Wala akong maitanong, kaya nagbigay na lamang ako ng opinyon. Sinabi ko sa mga naroroon na marahil ay isang propaganda ang tulang pambatang iyon upang ibaba ang katauhan ni Bonifacio. May mga ganoon akong napansin noon pa man. Marahil, ikako, na ginawa ang tula sa paraang pambata habang ginagawa siyang katatawanan. Sinabi ko sa talakayang iyon na ang tulang iyon kay Bonifacio ay maaaring propaganda ng mga nagnanais na mabura siya sa kasaysayan. Mabuti na lamang at may Senador Lope K. Santos na nagsulat ng panukala upang ideklara ang Nobyembre 30 ng bawat taon bilang Araw ni Bonifacio, at naisabatas iyon bilang Batas Lehislatura ng Pilipinas Blg. 2946 (Philippine Legislature Act No. 2946).

Dagdag pa, sa isang panayam na dinaluhan ko sa Unibersidad ng Pilipinas, na inilunsad ng UP Likas nitong Enero 18, 2013, na isa sa tagapagsalita ay ang retiradong propesor na si Milagros Guerrero, na siyang may-akda ng isang mahabang sanaysay na pinamagatang "Bonifacio: Unang Pangulo". Ang dalawa pang tagapagsalita ay si Dr. Zeus Salazar at national artist Virgilio Almario. Tinanong si Peof. Guerrero ng isang tagapakinig kung ano na ang ginawa ng mga kamag-anak ni Bonifacio nang siya'y pinaslang, kasama ang kanyang kapatid na si Procopio noong Mayo 10, 1897 sa Bundok Buntis. Ang sagot lang ni Prof. Guerrero ay "wala!" Natakot na raw ang mga kamag-anakan ni Bonifacio na lumantad dahil baka sila ay patayin din. Kahit si Atty. Gary Bonifacio, na hindi pa abogado noon nang makasama ko sa seremonyal ng paglilibing kay Gat Andres Bonifacio sa Kuweba ng Pamitinan sa Montalban, Rizal noong Mayo 10, 1997, ay nagsabing mabuti raw ngayon ang nakalalantad na silang mga Bonifacio.

Sa aking pananaw, ang nasabing tula kay Bonifacio ay hindi simpleng patawa, kundi pang-uuyam. Na ang layunin ay huwag siyang kilalaning bayani. Sirain ang kanyang pagkatao sa paraang nakatutok sa di-malay (unconscious mind) na bahagi ng isip ng tao, na ang epekto'y ipagwalangbahala ng bayan si Bonifacio.

Kitang-kita ang ganitong propaganda sa pelikulang Rizal sa direksyon ni Marilou Diaz-Abaya at pinagbibidahan ni Cesar Montano. Napakababa ng pagkatao ni Bonifacio doon, utal magsalita at parang batang di pa gaanong nakababasa, na pag nakita si Rizal ay sasabihing idolo niya si Rizal sa paraang hindi akma sa isang Supremo ng Katipunan. Parang ginamit na estilo sa pagsasalita ni Bonifacio sa pelikula ang pautal na pagbigkas ng tulang "a-tapang a-tao". Tila nabiktima ang direktor ng pelikula ng tula kay Bonifacio kaya ang paraang iyon ang ginamit niya sa diyalogo ni Gardo Versoza na gumanap bilang si Bonifacio.

Pagkatapos ng aktibidad na iyon ay nilapitan ko si Prof. delos Reyes, kinamayan siya, nagpasalamat, at ako na'y nagpaalam. Nais ko pa sanang puntahan ang isa pang mahalagang aktibidad sa Lopez Museum ngunit dahil sa ulan at hampas ng hangin ay napilitan akong umuwi na lamang, bukod sa malayo pa ang biyahe at di ko na iyon naumpisahan. Maganda sanang puntahan iyon dahil may paksang "The Astrological Charts of Bonifacio, Rizal at Aguinaldo" sa ganap na ika-3:30 ng hapon, na siyang pangwalo at huling paksa, ngunit di ko na pinuntahan dahil hindi ko nadaluhan ang kalahating araw at tiyak mahuhuli ako ng dating sa hapon dahil sa malakas na ulan.

HIndi nawaglit sa aking isipan ang panayam na iyon. Bakit may ganoong siste, patawa o pang-uuyam sa isang kinikilalang bayani? Problema ba iyon ng manunulat o makata, o sinadya dahil sa usaping propaganda, at di lang simpleng magpatawa? Paano nga ba isinusulat ang mga siste, kung hindi man sa tula, ay sa kwento?

 May binanggit hinggil dito ang manununulat na si Reynaldo A. Duque, dating punong-patnugot ng magasing Liwayway, hinggil sa akdang katatawanan sa kanyang aklat na "Gabay sa Pagsulat ng Maikling Kwento", p. 90: "Sa unang uri ng kwento, kadalasan ay pilit na gumagawa ng paraan ang kwentista upang makapagpatawa lamang sa mambabasa. At madalas, dahil sa pinipilit magpatawa, ay nagmemekaniko na siya. Tuloy, magiging mais (corny) ang mga siste. Gagamit na siya ng mga toilet humor. Ang hindi pa kanais-nais dito, pati ang mga kapintasan ng tao ay kinakasangkapan para makapagpatawa lamang. Ginagawang katawa-tawa si Vicente dahil bingi, si Doring dahil duling, si Kulas dahil pingas (ang tainga), si Kikay dahil Pilay, si Bestre dahil pipi, at marami pang iba. Gusto niyang magpatawa dahil si Baltas ay may-sayad (sintu-sinto), dahil si Ditas ay nadupilas, o dahil si Engot ay nahulog sa imburnal." Isa na sa mga kwentong ito ang Vicenteng Bingi ni Jose Villa Panganiban. Gayunman, ito'y hinggil sa kwento at hindi sa tula, dahil magkaiba naman ang istruktura ng bawat isa. Nagkakapareho lamang ito sa intensyon ng mangangatha kung bakit niya isinusulat ang isang kwento o isang tula.

Pag matamang sinuri ang tula kay Bonifacio, hindi simpleng siste ang nakita ko. Kundi mas malalim pa roon. Maaari ngang maiklasipika ang tulang iyon bilang tulang pang-uuyam, hindi lamang tulang nagpapatawa. Bagamat sa biglang tingin o biglang dinig ay may intensyong magpatawa, ngunit sa likuran ay ang layuning libakin ang Supremo ng Katipunan upang hindi tularan ng iba ang kanyang halimbawa - ang pagtahak sa madugong himagsikan para mapalayas ang mananakop, hindi gaya ni Rizal na mas reporma ang nais kaysa daanin sa dahas ang pagbabago kung saan maraming mga kababayan natin ang magbububo ng dugo para mapalaya ang bayan, mabago ang sistema, at maitayo ang isang lipunang walang pagsasamantala.